Koronavirüs Cansız Yüzeylerde Kaç Gün Aktif Kalır?

Koronavirüs salgını başladığından beri endişe, COVID-19 hastalığına sebep olan SARS-CoV-2 isimli koronavirüsün canlı ve cansız yüzeylerde ne kadar süreyle yaşayabildiğidir. Bu konudaki çalışmalar günden güne daha net sonuçlar verse de, zaman içinde bilimsel bilginin değişmesi ve sosyal/anaakım medyada yapılan hatalı yorumlar nedeniyle kafalar karışabilmektedir. Bu nedenle konuyu netleştirmek istiyoruz.

Şunu söyleyerek başlamakta fayda var: Bu konunun tek ve nihai bir cevabı olmadığı için, mecburen farklı akademik kaynaklardan gelen bilgileri derleyerek sizlere aktaracağız. Bu kaynakların verdiği sayılar birbiriyle tamamen uyumlu olmayacak; ancak burada okuyacaklarınız size, şu anda akademik dünyada bu virüsün yüzeylerdeki aktivite süresine yönelik genel bir çerçeve çizeceğini umuyoruz.

Koronavirüs Cansız Yüzeyde Ne Kadar "Yaşar"?

Salgın başlangıcında, koronavirüs ve genel olarak virüslerle ilgili bilgilerden yola çıkarak koronavirüslerin cansız yüzeylerde sadece birkaç saat, en fazla 1-2 gün "yaşayabileceği" düşünülmekteydi.

Bu bağlamda "yaşamak" sözcüğünü her zaman tırnak içinde düşünün; çünkü virüsler "canlı" yapılar değiller ve dolayısıyla "yaşamıyorlar". Buna bağlı olarak da "ölmüyorlar". Daha doğru tabirler, "aktif olmak" ve "aktivitesini yitirmek" olmalıdır. Minnesota Sağlık Departmanı, konuyla ilgili şu açıklamayı yapmıştı:

Bir paketin Çin'den bir diğer ülkeye ulaşması için gereken süre, virüsün varlığını koruyabileceği süreden fazladır. Koronavirüsü, konağı olan canlıların vücudu dışında, cansız nesneler üzerinde sadece birkaç saatliğine varlığını koruyabiliyor. En kusursuz laboratuvar koşulları altında bile bu süre en fazla 1-2 gün olabiliyor.

Ancak 6 Şubat 2020'de Journal of Hospital Infection dergisinde yayımlanan bir makalede şunlar yazıyor:

SARS, MERS ve endemik insan koronavirüsleri üzerinde yapılan 22 çalışmayı inceleyen bu analizde, koronavirüslerin metal, cam veya plastik gibi cansız nesneler üzerinde 9 güne kadar kalabildikleri gösterildi.

Araştırmanın SARS-CoV-2 dışındaki insan koronavirüsleri üzerinde yapıldığına vurgu yapmak isteriz. Bu araştırmada, COVID-19 hastalığına neden olan SARS-CoV-2 virüsünün yakın kuzenleriyle ilgili olarak şu verilere ulaşıldı:

• MERS-CoV:
• 20^oC sıcaklıkta çelik ve plastik yüzeylerde 48 saate kadar
• 30^oC sıcaklıkta çelik ve plastik yüzeylerde 8-24 saat arası,
• SARS-CoV-1:
• oda sıcaklığında:
• metal yüzeylerde 5 güne kadar,
• ahşap/tahta yüzeylerde 4 güne kadar,
• kağıt üzerinde soy hattına ve titresine bağlı olarak birkaç dakikadan 5 güne kadar,
• cam ve plastik yüzeylerde 4 güne kadar,
• kullan at cerrahi kıyafetlerde titresine bağlı olarak 1 saat ila 2 gün arasında
• 22-25^oC sıcaklıkta:
• plastik yüzeylerde 5 güne kadar
• HCoV (İnsan Koronavirüsü):
• 21^oC sıcaklıkta:
• cam, çelik, PVC, silikon, seramik ve teflon yüzeylerde 5 güne kadar,
• alüminyum yüzeylerde 2-8 saate kadar,
• cerrahi eldivenlerde 8 saatten az,
• oda sıcaklığında plastik yüzeylerde 2-6 güne kadar aktifliğini koruyabilmektedir.

Ayrıca bu araştırma yayınlandığında, SARS-CoV-2'nin cansız yüzeylerden insanlara bulaşıp bulaşamadığı da henüz net değildi.

Yeni Bulgular

17 Mart 2020'de New England Journal of Medicine dergisinde yayınlanan bir editöre mektup makalesi ise doğrudan doğruya SARS-CoV-2 virüslerinin yüzeylerdeki aktif kalabilme süresine odaklanıyordu. Üstelik mektubu yazan araştırmacılar, COVID-19'a neden olan SARS-CoV-2 virüsünü, SARS hastalığına neden olan SARS-CoV-1 ile de kıyaslıyorlardı. Bulgularına göre, SARS-CoV-2:

• Aerosoller içinde: 3 saate kadar
• Bakır yüzeylerde: 4 saate kadar
• Karton üzerinde: 1 güne (24 saate) kadar
• Plastik ve paslanmaz çelik üzerinde: 3 güne (72 saate) kadar

NEJM

Ayrıca virüse plastik, paslanmaz çelik, bakır ve karton yüzeylerin her birinde 3 gün sonra da rastlanmış olsa da, virüs yoğunluğu plastik ve paslanmaz çelik üzerinde çok daha yoğundu. Dolayısıyla bu yüzeylerde virüsün insana bulaşma ihtimali de çok daha yüksek olacaktır.

Fakat bu araştırma tamamen laboratuvar koşullarında, nem ve ısı koşulları ayarlanarak, hem COVID-19 virüsünün hem de diğer bir koronavirüsün plastik, bakir, çelik ve karton üzerinde kalış suresini hesap etmektedir. Havada kalma suresini ise aerosolize ederek (parçacıklarına ayırıp spreyleştirmek) oluşturmuşlardır.

Aerosol üreten prosedürler, klinikte bronkoskopi (bronşlara, akciğerlerdeki hava yollarına bakma işlemi) ya da entübasyon (solunum cihazına bağlamak) gibi, damlacıkların havaya sıçramasına yol açan ve müdahale edilen, örneğin akciğerden numune alınan prosedürlerdir. Yani bu deneysel çalışma koronavirüsün normal şartlarda havada asılı kaldığını değil bronkoskopi koşullarını gösterir.

Şimdiye kadar edindiğimiz bu bilimsel bilgiler ışığında önceden de bildiğimiz gibi COVID-19 temelde damlacık yolu ile bulasan bir virüstür. Aynı zamanda bu araştırmada diğer yüzeylerde uzun süreler kalması rivayetlerinin tersine saatler içinde virüsün bulaşma özelliğini yitirdiğini görüyoruz. Bu da ellerin yıkanmasının bu virüsten korunmada en etkili yöntem olduğunu gösteriyor.

Ayrıca 25 Mart 2020 tarihinde çıkan bazı haberler, koronavirüs salgınıyla gündeme gelen Diamond Princess isimli gemide yapılan bir incelemede, geminin boşaltılmasından sonraki 17. günde bile viral RNA artıkları bulunduğu söylenmiş olsa da bu, virüsün bu şekilde insanı enfekte edebileceği anlamına gelmemektedir. CDC tarafından yapılan araştırmada şöyle yazıyor:

Diamond Princess gemisinde, kabinlerin boşaltılmasından sonraki ama dezenfektasyon uygulanmasından önceki 17 güne kadar olan sürede, SARS-CoV-2 RNA'sı çeşitli yüzeylerde tespit edilebilmiştir. (...) Her ne kadar bu veri, kontamine yüzeylerden insanlara virüs bulaşıp bulaşmadığını belirlemekte kullanılamaz olsa da, SARS-CoV-2'nin yolcu gemilerinde fomitler aracılığıyla bulaşması konusunda daha fazla araştırma yapılması gerektiğini göstermektedir.

Dolayısıyla bu sayıyı dikkate değer bir sayı olarak almak doğru olmaz.

2021 Yılı İtibariyle Yönergeler

2020 yılı boyunca bu konuda yapılan tüm çalışmaları inceleyen Amerikan Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi (CDC), konuyla ilgili olarak, insanların aşina olduğu ve temas ettiği cansız yüzeylerde SARS-CoV-2'nin ortalama 3 gün (72 saat) yaşayabildiğini söylemektedir.^[1]

Bu, yüzeylerden virüsü kapabilmek için yeterli bir süredir; ancak epidemiyolojik veriler ve çevresel bulaş faktörleri üzerine yapılan çalışmalar, SARS-CoV-2'nin ana bulaşma mekanizmasının kontamine olmuş yüzeyler (fomitler) olmadığını göstermektedir. Dolayısıyla fomitler yoluyla bulaş riski düşüktür. Sadece şüpheli veya onaylanmış COVID-19 hastalarının dokunduğu yüzeyleri sabun veya deterjan ile temizlemek yeterli olacaktır. Ayrıca maske takarak ve hijyen kurallarına özen göstererek fomitler yoluyla yayılımı azaltabilirsiniz.

SARS-CoV-2'nin aktif kalabilme süresi, yüzeyin porlu (delikli) olup olmamasına bağlı olarak değişmektedir: Virüs, porlu yüzeylerde birkaç dakika ila birkaç saat kadar, porsuz yüzeylerde ise birkaç gün ila birkaç hafta kadar tespit edilebilmektedir.^{[2], [3], [4], [5], [6], [7], [8]} Bu farkın nedeninin, porlar içerisinde kapiler etkiler ve daha hızlı aerosol buharlaşması olduğu düşünülmektedir.^[2]

Bu çalışmaların bu kadar uzun süreli etki tespit edebilmesi, yukarıda da izah edildiği üzere, çalışmaların amacının virüsü tespit edecek şekilde sınırları zorlamak olmasıdır. Gerçekçi şartlar altında çoğu zaman koronavirüsün haftalarca yüzeylerde varlığını sürdürebilmesi beklenmemektedir. 72 saat süresi genel bir fikir ve bir ortalama olarak verilmektedir; bundan kısa sürede virüsün dağıldığı birçok durum olacaktır, bu süreden uzun süre virüsün tespit edilebileceği yüzeyler ve durumlar da olacaktır. Temas ettiğiniz yüzeyleri dezenfekte etmeniz ve riskli temaslar sonrası ellerinizi sabunlu suyla yıkamanız halinde, virüsü saniyeler içinde yok etmeniz mümkündür.^{[4], [9], [10], [11], [12]}

Buna karşılık, CDC'nin de vurguladığı üzere yeni koronavirüsün ana bulaşma modu aerosoller ve damlacıklar yoluyladır; yüzeyden virüs kapma ihtimali oldukça düşüktür. Yüzeyler (fomit) aracılığıyla hastalığın bulaşma ihtimali birkaç faktörden etkilenmektedir:

• Komünite içindeki enfeksiyon görülme sıklığı,
• Enfekte olan insanların virüs saçma miktarı (bu, maske takarak büyük oranda elimine edilebilir),
• Fırlayan virüs parçacıklarının yüzeylere birikme (fomitleşme) oranı (bu da havalandırma ve hava akışıyla iyileştirilebilir),
• Isı ve buharlaşma gibi çevresel faktörlerle etkileşme sonucu virüs parçacıklarının havada veya fomitlerde parçalanma hızı,
• Yüzeyin kontamine olması ile bireyin yüzeye dokunması arasında geçen süre,
• Fomit yüzeylerdeki virüs parçacıklarının ellere ve ellerden de yüzümüzdeki mukuslu yüzeylere (burun, ağız ve gözler) aktarılma başarısı,
• Mukuslu zar rotasında enfeksiyona neden olabilecek virüs dozu

İşte bu basamakların fazlalığı ve her birinin düşük olasılıklı olmasından ötürü fomit yoluyla bulaşma oranları, aerosol veya damlacık rotasına nazaran daha az görülmektedir.^{[13], [14]} Fomit yoluyla bulaşmanın olmadığını söylemek çok zor olduğu için, yabancı ve ortak kullanılan yüzeylere dokunulduktan sonra el hijyenine özen gösterilmesi önerilmektedir.^{[15], [16], [17]}

Sonuç ve Ne Yapmalısınız?

Sonuç olarak, koronavirüslerin cansız yüzeylerde birkaç saat ila birkaç gün arasında aktif kalabildiğini söylemek mümkün. Sonrasında parçalanarak dağılıyorlar ve aktivitelerini yitiriyorlar. Bu noktadan sonra size bulaşabilmeleri de imkansız hale geliyor.

Yapmanız gereken ise basit: Bilinçli olmak ve hijyene özen göstermek. Örneğin Journal of Hospital Infection dergisinde yayımlanan bir makalede şunlar yazıyor:

Ancak bu virüsler, %62-71 etanol, %0.5 hidrojen peroksit veya %0.1 sodyum hipoklorit ile 1 dakika içinde son derece verimli bir şekilde dezenfekte edilebiliyor. %0.05-0.2 benzalkonyum klorit veya %0.02 klorhekzidin diglukonat gibi diğer biyodezenfektan uygulamaların daha az verimli olduğunu gördük.

Bunun için kimyager olmanıza gerek yok: Normalde kullandığınız temizlik solüsyonlarının hepsi bu virüsü de parçalayacak niteliktedir. Bu nedenle evde kullandığınız yüzeyleri düzenli olarak temizleyerek hastalığa karşı önlem alabilirsiniz.

Eğer evinizde bu tarz bir ürün yoksa, sadece beyazlatıcı da kullanabilirsiniz. Beyazlatıcı için 240 mililitre beyazlatıcıyı 19 litre suyla karıştırarak kendi temizleyicinizi hazırlayabilirsiniz. Eğer evinizde dezenfektan yoksa, bunu nasıl yapabileceğinizi buradaki yazımızdan öğrenebilirsiniz.