Körelmiş Organlar Nedir? Neden Körelirler? Neden Hala Canlılarda Bulunurlar?

Körelmiş organlar (vestigial organs, vestigials) ya da Körelmiş yapılar (vestigial structures) temel olarak Evrimsel süreçte değişen çevre koşullarından ötürü eskiden yapmakta oldukları işlerin yapılmamasıyla birlikte bir organın evrim ekonomisi dahilinde giderek körelmesi, işlevsizleşmesi ve nihayetinde yok olmasıdır. Bu tanım biraz üzeri kapalı olsa da, adım adım yazımızda önemli noktalarını açarak sizleri bilgilendireceğiz.

Organlar ve Yapılar Neden Körelir?

Bildiğiniz gibi evrim, doğa şartlarına bağlı olarak işleyen bir süreçtir. Doğa şartları ise, katrilyonlarca parametrenin etkisi altında sürekli, an be an değişirler, küçük ya da büyük miktarlarda. İşte bu değişimler, canlıların doğada hayatta kalma ve üreme başarılarını birebir etkilerler. Her türün bireyleri, bireysel olarak birbirlerinden farklıdırlar. Buna, genetik farklılıklar sebep olabileceği gibi, çevrenin de etkisi sebep olabilir. Bunun en güzel örneği, farklı ailelerde büyüyen ama genetik olarak tıpatıp aynı olan tek yumurta ikizlerinin arasında fiziksel ve davranışsal pek çok fark olmasıdır. İşte bu tür içi bireysel farklılıklar (ki bunların sayısı da katrilyonlarla ifade edilebilir), sayısız çevresel etmene karşı bir nevi sınav içerisindedirler. Bu sınavda çevre şartlarına en uyumlu olanlar daha kolay hayatta kalır ve daha kolay/çok üreyebilirler. Böylece kendilerini bu şartlara karşı güçlü kılan genleri ve dolayısıyla bu genlerin etkilerini yavrularına aktarabilirler. Bunun sonucunda da, nesiller sonunda, çevre şartları tamamen değişmediği müddetçe, o şartlara daha önceki nesillerden çok daha uyumlu türler evrimleşir.

Bu evrimsel süreçte, doğa şartları sürekli değişebildiği için, canlılar da rüzgarda savrulan yapraklar gibi beklenmedik yönlere doğru, nesiller içerisinde evrimleşmek durumunda kalabilirler. Bu evrim sırasında ise, daha önceden bulunulan ortamda ya da bulunulan çevre koşullarında işe yaradığı için binlerce, milyonlarca yıldır avantaj sağlayan ve seçilen organlar ve yapılar, bir noktadan sonra doğa şartlarının veya bulunulan ortamın değişmesiyle hiçbir işe yaramaz hale gelebilirler. İşte bu organlar, evrim ekonomisi dediğimiz bir mekanizma içerisinde, yine nesiller içerisinde yok edilirler.

Evrim Ekonomisi Nedir?

Evrim ekonomisi, en yalın tanımıyla bir canlının maksimum enerji verimine ulaşabilmek için uymak zorunda olduğu, doğal kurallar bütünüdür diyebiliriz. Canlılar, enerjiyi aktif olarak kullanıp değiştirerek hayatta kalırlar ve varlıklarını sürdürürler. Dolayısıyla enerjinin verimli kullanılabilmesi bir canlının, daha doğrusu doğanın en önemli kurallarından biridir. Elbette bir varlık enerjiyi saçıp savurabilir, bu, zekası olan (yani bir beyne ve sinir sistemine sahip olan) tüm canlıların verebileceği bir karardır. Ne var ki aklı başında hiçbir canlı (elbette bu zekayı hak ettiği gibi kullanamayan insan türü hariç hiçbir canlı) buna yanaşmaz, çünkü eninde sonunda zarar görecek olanın kendisi olacağını bilir. Türümüz kadar engin bir bilişsel fonksiyon gücüne sahip olmayan canlıların ise, seçim şansları bulunmaz. Bu yasalara boyun eğecek şekilde yaşamlarını sürdürürler. Yasaların dikte ettiği yönden uzaklaşanlar elenirler. Yani evrim ekonomisi dahilinde, sahip olduğu genetik yapıdan ötürü ömrü içerisindeki enerjiyi en verimli olarak kullanan bireyler hayatta kalabilirler. Yine genetik yapılarından ötürü, enerji verimliliği düşük olanlar elenirler. İşte artık işe yaramayan, görevlerini yitirmiş organların körelmesi de bu yüzdendir.

Hangi yapı, hangi organ olursa olsun; bir organın var edilmesi ve varlığının korunması (hastalandığında tamir edilmesi, vs.) çok ciddi enerjiler ister. En başından, embriyonik dönemden itibaren bir organın üretilebilmesi ve daha sonra ömür boyunca kullanılabilmesi için her bir hücre sürekli olarak enerji tüketmektedir. İlk bakışta bu insana önemsenmeyecek kadar ufak gelse ve fazladan sahip olunan organların harcayabileceği enerji pek anlam ifade etmese de, daha detaylı bir şekilde düşünüldüğünde ve evrimsel bir analiz yapıldığında, bu enerji ekonomisinin önemi net bir şekilde anlaşılabilir. Ufak bir örnekle anlatmaya çalışalım:

Dünya Sağlık Örgütü'nün yayınladığı verilere göre, 30 yaşında, 80 kilogram ve 180 santimetre boyunda olan ve günde 8 saat dinlenen, 6 saat çok hafif iş yapan, 4 saat hafif iş yapan, 4 saat orta ağırlıkta iş yapan ve 2 saat ağır iş yapan sıradan bir kimsenin 1 günde ihtiyacı olan enerji 4.738 kaloridir. Bu enerji, vücudumuzdaki her bir hücre tarafından gün boyunca kullanılmaktadır. Science dergisinin yayımladığı bir makaleye göre vücudumuzda toplamda 50-75 trilyon arasında hücre bulunmaktadır. Bir diğer makale ise, çok daha hassas detayları dikkate alarak bu sayıyı 37.2 trilyon olarak belirlemektedir. Dolayısıyla biz de bu en güncel ve isabetli sayıyı kullanacağız.

Şimdi, bir organı ve harcadığı enerjiyi ele alalım: örneğin karaciğer. Yapılan araştırmalar, sağlıklı bir karaciğerde ortalama 240 milyar hücre olduğunu göstermektedir (örneğin siroz, bu hücrelerin sayısını 172 milyara kadar düşürmektedir). Lineer bir hesaplama yapacak olursak, karaciğerin her gün yaklaşık 30 kalori kadar enerji harcadığı ortaya çıkarılabilir. Elbette beyin, kalp gibi organlar, diğer organlardan çok daha fazla enerji harcarlar ve organlar arası eşit bir dağılım söz konusu değildir. Örneğin beyin için bu sayı günde 950 kalori kadardır, çünkü beynimiz, tek başına vücudumuzun toplam enerjisinin %20'sini tüketmektedir. Dinlenen ve bazal metabolik düzeyde enerji harcayan bir bireyde bile beyin günde ortalama 260 kalori harcayacaktır. Normal hızda çalışan bir karaciğerin neredeyse 9 katı! Her neyse, şimdilik karaciğer gibi daha az enerji harcayan bir organa odaklanalım ve günde 30 kalori enerji harcadığını düşünelim. Çünkü böyle bir organın körelmesini inceleyeceğiz.

Şimdi, ortalama 80 yıl yaşayan bir insanın ömründe 29.200 gün bulunur. Bu süre zarfında, karaciğer büyüklüğündeki bir organın sadece varlığının korunması için harcanan enerji 876.000 kalori enerjiye eşittir. Bu da, 80 yıllık ömrümüzün 184 günü boyunca aralıksız edindiği enerjinin tamamını bu organa ayırması gerekmektedir. Eğer ki karaciğerin insan gibi bir canlıda tamamen işlevsiz olduğu düşünülürse 80 yıllık ömrün 184 gününün tamamında harcanabilecek enerji boşa gitmektedir. Burada farazi bir örnek verdik ve düşük enerjili organlardan birini seçtik, buna rağmen ciddi bir enerji sarfiyatı ortaya çıktı. Söz konusu beyin gibi büyük ve vücutta en fazla enerji harcayan organlar olduğunda, bu gereksiz yere çalışılan gün sayısı, binlerle ifade edilecektir. Örneğin kollarınızın veya genel olarak kaslarınızın, sinir sisteminizin ve benzer aktif organlarınızın harcadığı enerjiyi bir düşünün. 80 yıllık enerjiniz, bu organlara dağılmış vaziyettedir ve birçok organınız, binlerce günlük enerjinize eşit düzeyde enerji sarfiyatında bulunmaktadır. Eğer ki o organ işe yaramazsa, o organı üretmeyen ya da körelmiş olarak üreten bireyler, o organa harcayacakları enerjiden kazanmış olurlar. İşte zaten evrimsel avantaj, bu tür basamakların bir araya gelmesiyle oluşur.

Bu saydığımız sebeplerle, çevre şartlarının değişmesi, organların işlevsizleşmesine ya da eski işlevlerini yitirmelerine sebep olmaktadır. Neredeyse her canlı türünde, öyle veya böyle, körelmiş organ ve yapılara rastlamak mümkündür. Sadece insanın vücudunda, 40'tan fazla körelmiş organ tespit edilmiştir. Örneğin türümüzde bulunan körelmiş organların en barizlerinden biri olan 20 yaş dişleri ile ilgili olarak, "20 Yaş Dişleri Üzerinden Giderek Körelmiş Organların ve Evrim'in Anlaşılması Üzerine..." başlıklı makalemizi okuyabilirsiniz. Benzer olarak, bir diğer körelmiş organımız olan apandiksi "Selüloz Sindirimi ve Apandiks İlişkisi" başlıklı yazımızdan okuyabilirsiniz.

Şimdi, bu körelmiş organların varlıklarına biraz daha girerek örneklendirelim:

Yukarıdaki Sayılar ve Hesaplar Ne İfade Ediyor? İşlevini Yitiren Bir Organ Nasıl Körelir?

Hiçbir canlı, günümüzdeki haliyle var olmamıştır ve olmayacaktır. Tüm canlılar, doğa içerisinde sürekli bir değişim ve evrim içerisindedirler. Bu değişim, her zaman ortama en fazla adapte olmak ve en fazla üreyebilmek yönlerinde olmaktadır. Ancak bu durumlar sürekli değişebildiği için, bu yönlerin ne tarafa doğru olduğunu kestirmek çoğu zaman olanaksızdır; bazı sınırlar dahilinde istatistiki çıkarımlar yapılabilecek olsa da.

İşte, yukarıda da açıkladığımız gibi, çevre şartlarının değişimleri etkisi altında, yüzbinlerce ve milyonlarca yıldır evrimleşmekte olan ve belirli bir yönde gelişen organlar, işlevlerini yitirebilirler ve artık işe yaramayabilirler. Örneğin, yukarıdaki yazılarımızda değindiğimiz gibi 20 yaş dişleri, apandiks, üçüncü göz kapağı gibi organlar insanda körelmiş organlardır. Bunlar az sonra, bazı detaylarıyla birlikte döneceğiz.

Bu organların körelme sebebi, yukarıda basit matematiksel işlemlerle gösterdiğimiz devasa enerji harcamalarıdır. Popülasyon içerisinde genetik sebeplerle artık işe yaramayan organların üretiminde sorunu olan canlılar avantajlı konuma geçeceklerdir ve biz farkında olmasan da bu varyasyon (çeşitlilik) doğada sıkça bulunur. Çoğu insanda çeşitli organlar eksik olarak var olabilirler veya hiçbir zaman var olmazlar (buna agenez adı verilir). Eğer ki bu organlar, gerçekten yaşanılan ortamda hiçbir işe yaramıyorsa, vahşi ortamda yaşıyor olsaydık, bu kişiler doğal bir avantaj sağlayacak olurlardı, çünkü bu işlevsiz organlar artık gereksiz yere enerji harcamıyor olacaktı. Diğer hayvanlar için de aynı durum geçerlidir: eğer bir organ işlevsizse, onu üretmeyen ya da körelmiş olarak üreten canlılar, bir bütün olarak üretenlere göre enerji ekonomisi açısından avantajlı olacak ve daha kolay hayatta kalacaktırlar.

Genellikle Evrimsel Biyoloji'nin anlaşılamama sebebi, doğada bulunan çeşitliliğin göz ardı edilmesidir. İnsanlar, bir türe ait bütün bireylerin tıpatıp aynı olduklarını sanarlar, özellikle de insan dışı türlerin. Bir sincap, çoğu insana göre Dünya'nın her yerinde bir "sincap"tır ve değişmez. Hatta bizler, farklı milletlerden insanların bile tıpatıp aynı olduğunu iddia ederiz (Türkler Çinliler'in tıpatıp aynı olduklarını iddia eder, Çinliler de Avrupalıların). Halbuki her bir türün içerisinde, akıl almaz sayıda, hatta sonsuz sayıda farklılıklar bulunmaktadır ve çevre koşulları altında bu farklılıklar canlılara çeşitli üstünlükler ve zayıflıklar sağlamaktadırlar. İşte evrimin Seçilim Mekanizmaları, bu farklılıkları seçerek işler ve avantajlılar hayatta kalıp ürerken, zayıflar elenerek yok olurlar. Tam olarak bu sebeple, gereksiz organları sürdüren canlılar avantajsız konuma düşerken, bu organları en başından, genetik kökenli sebeplerle üretmeyen bireyler, tür içerisinde enerji verimliliği açısından avantaj sağlayacaklardır.

Canacopegdi

Elbette normal şartlarda, bir organın üretilmemesi ya da eksik çalışması bireylere dezavantaj sağlayacaktır. Unutmamalıdır ki bir organın körelebilmesi için artık işlevini yitirmesi ya da eski işlevlerini yerine getirmek zorunda olmaması gerekmektedir. Bunun için de ya doğa koşullarının ya da içinde yaşanılan ortamın değişmesi gerekmektedir.

Körelen Organlara Ne Olur?

Genellikle körelen organlar iki şekilde sonlanırlar: Bir grup körelmiş organ, yeni ortam koşullarında eski işlevlerini yerine getiremese de, yeni işlevler kazanarak bu şekilde çalışmaya başlayabilir. Örneğin sürüngenlerin (ve dolayısıyla memeliler ile kuşların) atalarında bulunan üçüncü göz yapısı, günümüzde epifiz bezi olarak çalışmaktadır. Ya da kuyruk sokumumuzda bulunan, eskiden kuyruğu desteklemek üzere görev yapan birkaç kemik (coccyx), günümüzde bu bölgede bulunan bazı kasların tutunması için yüzey alanı oluşturururlar. İşte evrimden anlamayan insanların, özenle kaçındıkları ve dinlemek istemedikleri nokta da budur. Evrimsel süreçte körelen bir organ tamamen yok olmaz, zaten olamaz da... Evrimde süreçler böyle anlık, bir anda, "puf" diye olmaz. Dolayısıyla körelme de, bir anda, bir bütün olarak, tamamen işlevsizleşme anlamına gelmez. Organlar, körelme sürecinde, ortam şartlarına göre yeni görevler edinecek şekilde özelleşebilirler. Buna yeniden döneceğiz.

Bir diğer grup körelmiş organ ise, körelme süreci boyunca hiçbir yeni işleve sahip olamayarak tamamen yok olurlar. Bunun en güzel örneği, karadan tekrar denizlere dönen memeliler olan balinaların arka bacaklarının körelerek tamamen yok olmasıdır. Bu bacakların orada bulunduğuna dair en güçlü kanıt, hala devasa gövdelerinin içerisinde, eskiden bacakların olduğu yerde bulunan ve hiçbir işe yaramayan pelvis (leğen) kemikleridir. Bunlar hiçbir işleve sahip olmadan, vücut boşluğu içerisinde yüzmektedirler. Muhtemelen bunlar da bir süre sonra tamamen yok olacaklardır.

İşte bu noktada, akıllara hemen şu soru gelir ki, Evrim Karşıtları'nın sıklıkla başvurduğu nokta da burasıdır:

Öyleyse Neden Hala Körelmiş Organlar Bulunuyor? İşe Yaramıyorsa Neden Yok Edilmiyorlar?

Evrim Karşıtları'nın ve genel olarak bu soruyu soranların, soruyu sorma sebebi, evrimi anlayamamış olmaları veya anlasalar da pratik olarak kullanamayışlarıdır (veya kullanmak istememeleridir). Evrim, sıklıkla bahsedildiği gibi çok yavaş bir süreçtir ve genellikle yüzbinlerce ve milyonlarca yılda büyük değişimler yaratabilmektedir. Bu sebeple, bir organın tamamen yok olması için geçen süre de çok fazladır.

Bu noktada anlaşılması gereken nokta şudur: bir körelmiş organ, varlık ile yokluk arasındaki skalada herhangi bir noktada bulunabilir. Yani bir organ, çevre koşullarının sadece birkaç yüz ya da birkaç bin yıl önce değişmesiyle işlevini ilk defa yitirmeye başlamış olabilir. Ancak bu kadar kısa geçmişte başlayan bir değişim, muhtemelen henüz hiçbir iz göstermeyecektir. Öte yandan bir diğer organ, birkaç on bin yıldır işlevsiz olabilir ve yavaş yavaş yok olmaya doğru küçülmeye ya da normal dışı davranışlar sergilemeye başlayabilir. Bir diğer organ birkaç milyon yıldır işlevsiz olabilir; bu organlar genellikle bizlerin popüler olarak "körelmiş organ" olarak bildiklerimizdir ve bu organlar net bir şekilde eski işlevlerini yitirmişler, küçülmüşler veya farklı işlevler kazanmışlardır. Bir diğer organ ise, on ya da yüz milyonlarca yıldır işlevsiz olabilir. Ancak bu süre zarfında canlının kendisi de zaten o kadar çok değişmiştir ki, körelmiş organın tespitini yapmak çok güç olabilir. Son olarak, bir diğer organ, artık geride hiçbir iz bırakmayacak şekilde yok olmuş olabilir ki bunların da tespiti çok güçtür. Çoğu zaman genetik yöntemlerle tespit edilir.

İşte bu skala göz önünde bulundurulursa ve incelenen körelmiş organlar buna göre ele alınırsa, konu çok daha net anlaşılabilecektir. Bu noktayı kısaca özetlersek varacağımız sonuç şudur: körelmiş organlar elbette varlıklarını sürdürmektedirler, çünkü isimleri "yok olmuş organlar" değil, "körelmiş organlardır". Bu organlar, eski işlevlerini yitirmişlerdir, körelmektedirler ve eğer gerekiyorsa/avantaj sağlayacaksa, gelecekte bir noktada yok olacaklardır. Eğer başka bir şekilde işe yarayabiliyorlarsa, bu durumda o yöne doğru evrimleşeceklerdir ve varlıklarını bu şekilde koruyacaklardır.

Böyle düşünüldüğünde, akla her organın "körelmiş" olabileceği sorusu gelebilecektir; çünkü hiçbir organ sürekli aynı şekilde kalmaz. Bu yerinde bir şüphedir; ancak şöyle düşünülmelidir: elbette her organ evrim geçirmektedir ve görevleri değişmektedir; ancak karaciğer var olduğundan beri enerji deposu, besin sindirimi, vb. görevlerde yer almaktadır ve çok aykırı bir görevi olan bir karaciğere sahip hiçbir canlıya rastlanmamıştır. Zaten yapısal (fizyolojik ve anatomik) olarak da çok köklü bir değişime uğramamıştır, zira göreceli olarak yeni bir organdır. Ancak örneğin epifiz bezi, gerçek anlamıyla bir "göz"den evrimleşmiştir. Bu, açık bir şekilde üçüncü gözün bir körelmiş organ olduğunu gösterir. Ancak epifiz bezine körelmiş organ demeyiz, zira bu yapı bir organ olarak işlevini sürdürmektedir (zaten bu sebeple yeni bir isim vermişizdir). Bir apandiks ise eskiden aktif olarak selüloz sindirirken, şimdi kelimenin tam anlamıyla "işsiz" bir organdır. Bazı bakterilerin depolanmasıyla ilgili görevleri olduğu keşfedilse de, yokluğu herhangi bir soruna sebep olmayan, açık bir şekilde eski görevini yitirmiş ve açık bir şekilde körelmiş ve körelmekte olan bir organdır.

Kısaca, körelmiş organlarda her zaman bir skala üzerinde düşünmeliyiz ve körelmiş organları tek tip olarak değerlendirmemeliyiz.

Körelmiş Organlar Listesi

Bu kısımda, Evrim Ağacı olarak çeşitli makale ve araştırmalar sonucunda elde edilen körelmiş organları listeleyeceğiz. Öncelikle, insanlardaki körelmiş organlar ile ilgili bir video ile başlayabiliriz (videodaki bazı örneklerin detaylarını aşağıda bulabileceksiniz):

Agora Bilim Pazarı

Suç ve Ceza / Hepsi Sana Miras Serisi

Hemen şimdi, şu anda,
sokağın köşesine koş,
yere kapan ve
tüm dünyaya haykır:
“Ben bir suç işledim!”

“Hepsi Sana Miras serisini hazırlayanlara çocuklara anlatmak üzere Dostoyevski’nin “Suç ve Ceza”sını seçtiğimi söylediğimde, fazlasıyla hayrete düştüklerini gördüm. Aslında anlaşılabilir bir tepki bu. Zira dünya edebiyatının en iyi on romanından biri sayılan “Suç ve Ceza”, iyi ve kötülerin daha en baştan belli olduğu ve kendileriyle asla çelişmedikleri romanlardan değildir. Yakışıklı, akıllı ve yardımsever bir öğrenci olan başkahramanımız Raskolnikov, henüz romanın başında bir cinayet işler. Dahası, bu yaptığı eylemi kendince haklı görmektedir. Ve zaman içinde, onun işlediği bu korkunç suçun bilincine varmasına ve vicdanıyla yüzleşmesine tanık oluruz.

“Suç ve Ceza”yı torunlarıma (on yaşındaki Tamar ve sekiz yaşındaki Gaia) okuduğumda, beni elektrik çarpmış gibi dinlediler. Eşim ve ben işte o zaman şunu farkettik: Onların böylesine etkilenmelerine sebep olan şey, işlediği suçun bilincine vararak, bunun cezasını çekmek ve pişmanlığını yaşamak isteyen genç öğrenci Raskolnikov’un onlarda uyandırdığı derin empati duygusuydu. Ve bir kez daha emin oldum ki, “Suç ve Ceza” sadece yetişkinleri değil, tüm dünya çocuklarını etkileyecek kadar özel bir eser.” Abraham B. Yehoshua

On kitaplık HEPSİ SANA MİRAS serisinin beşinci kitabında, bir Dostoyevski klasiği olan “Suç ve Ceza”yı bize ünlü İsrailli yazar Abraham B. Yehoshua anlatıyor, Sonja Bougaeva ise resimliyor.

Devamını Göster

₺140.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Uyarı: Yukarıdaki videoda "hayvan atalarımız" konusu kafanızı karıştırdı ya da merakınızı uyandırdıysa lütfen bu yazımızı dikkatlice okuyunuz. Ayrıca ufak bir not: Video içinde vücudumuzdaki "tüy"lerden bahsedilmiş. Bu bir seslendirme hatasıdır. Memelilerde tüy bulunmaz, sadece kıl bulunur. Tüy, kuşların ayırt edici özelliğidir. Kıl ise memelilerin ayırt edici özelliğidir. Bu hata için özür dileriz. Daha fazla bilgi için buradaki videomuzu izleyebilirsiniz. Ayrıca bu video aslen Vox tarafından hazırlanmıştır ve orijinali buradadır. Lütfen videoyu izledikten sonra, orijinaline de göz atarak videonun asıl sahiplerinin ödüllendirildiğinden emin olunuz.

Fırat Cem Tuncel

Şimdi, listemize geçelim:

1) Uçamayan Kuşların Kanatları

Devekuşları, penguenler, Galapagos Karabatakları ve soyu tükenmiş dodolar gibi kuşlarda görülen, artık uçmak için kullanılamayan kanatlardır. Bu kuşların evrimsel geçmişleri incelendiğinde, tüm atalarının ve yakın akrabalarının uçabildiği görülmektedir. Bu kuşlar, eskiden uçabilecekleri kanatlara sahipken, son birkaç milyon yılda bu özelliklerini yitirmişlerdir. Her birinin sebepleri farklıdır: kimi ada ortamında daha fazla uçuşa ihtiyacı olmadığı ve her zaman karada beslendiği için, kimi ise karada aradığı besinlerin tükenmesiyle sulara yönelmesi ve gittikçe suda yaşamaya daha adapte olmaları sonucu bu organlarının işlevlerini yitirmişlerdir. Elbette, yukarıda da açıkladığımız sebeplerle bu kanatlar bir anda yok olmamıştır ve günümüzde farklı işlevlere sahip olacak bir şekilde özelleşmişlerdir. Örneğin devekuşları, hızlı koşuları sırasında kanatlarını bir dengeleyici olarak kullanırken, penguenler ve Galapagos Karabatakları suya daldıkları zaman birer yüzgeç olarak bu kanatlarını kullanmaktadırlar.

Sporcle

Evrimsel sürecin bu şekilde devam edeceği ve çevresel baskıların değişmeyeceği varsayılırsa, güvenle söylenebilir ki bu kanatlar gelecekte yaptıkları işi daha da başarılı bir şekilde yapacak şekilde evrimleşecektir ve belki nesiller sonunda Galapagos Karabatakları'nın kanatları tam bir yüzgece evrimleşecektir. İşte o zaman bilim insanları bu kanatlara baktıklarında, anatomik yapısının bir kanat olduğunu; ancak genel morfolojisinin bir yüzgeç ile homolog olduğunu göreceklerdir. Bu, bizlerin pek çok körelmiş organda gördüğümüz bir durumdur.

Bu, orta derecede körelmiş organlara güzel bir örnektir.

2) Piton Yılanlarının Kalça Kemikleri

Pitonlar, bacaksız yılanlar grubundandırlar; ancak derilerinin altında eskiden arka bacaklarını tutmaya yarayan bir kalça kemikleri bulunmaktadır. Çünkü yılanlar, dört bacaklı sürüngenlerden evrimleşmiştir ve elbette pek çok körelmiş organı vücutlarında hala taşımaktadırlar. Örneğin bu kalça kemiği, vücutlarının genel omurgasına bağlı değildir ve karın boşluğunda serbestçe yüzer. Bu kemik, hiçbir işe yaramamaktadır ve zamanla tamamen yok olacağı öngörülmektedir. Bu, yok olmakta olan körelmiş organlara güzel bir örnektir.

True Origins

Bu kalça kemikleri kimi zaman vücut dışarısına bacak benzeri, ufak ve işe yaramaz çıkıntılar oluşturabilmektedirler:

Wikimedia

Bu çıkıntıların tamamen yok olmamasınının nedeni, çiftleşme sırasında dişiyi sabitleme amacıyla kullanılabilmesi olabilir. Ancak bu yapılar olmaksızın da çiftleşme sorunsuz gerçekleşebilir. Bu yapı sadece katkı sağlamaktadır.

3) Mağara Hayvanlarının Kör Gözleri

Evrimsel süreçte Astyanax mexicanus (Meksika tetrası), Typhlotriton spelaeus ve Proteus anguinus (semender türleri) gibi türler, normalde aydınlık ortamda yaşamalarına rağmen, çevre baskısıyla mağaralarda yaşamaya başlamışlardır. Bu sebeple bütün yaşamlarını zifiri karanlıkta geçirmeye başlamışlar ve gözleri hiçbir işe yaramamaya başlamıştır. Bu da zaman içerisinde bu gözlerin üretimine harcanan enerjinin kısılması sonucu (daha doğrusu her yeni nesilde gözlerin oluşumuyla ilgili daha fazla genin inaktif olduğu bireylerin avantajlı konuma geçmeleri sonucu) doğuştan körlük şeklinde körelmiş bir organın oluşmasına sebep olmuştur. Bu türler, doğduklarında kördürler ve gözleri ömürleri boyunca hiçbir işe yaramaz. Zaten bu canlıların gözleri, evrimsel süreçte gittikçe körelmekte ve küçülmektedir; ancak yok olmaları için daha uzun zamanlar gerekecektir (skalayı hatırlayın).

Meksika tetrasında bir lens, formunu tamamen kaybetmiş retina, işe yaramayan bir optik sinir bulunmaktadır. Kör semenderlerde de çalışmayan bir lens ve retina bulunur. Bu hayvan türlerinde gözün üzerinde bir kapakçık oluşmaktadır (aşağıdaki fotoğraflarda sorasıyla Meksika tetrası ve kör semenderlerin kapanmış gözü görülmektedir) ve göze girebilecek tüm ışınlar engellenir. Muhtemelen göz bu türlerde vücut içerisinde kalan bir organ haline dönüşecek ve tamamen farklı bir görev üstlenecektir (ya da tamamen yok edilecektir).

4) Karahindiba'nın Çiçekleri ve Polenleri

Karahindiba bitkileri döllenme olmadan üremektedirler (apomixis olarak bilinen bir durumdur); buna rağmen halen işe yaramayan çiçeklere sahiptirler ve işe yaramayan polenler üretirler. Karahindibaların yakın akrabaları ve ataları incelendiğinde, bu türlerin normal bir şekilde üredikleri; ancak karahindibaların bu süreçte farklılaşarak bu özelliklerini yitirdikleri görülür. Halen bu yapıları korumaları, körelmiş organların varlığına güzel bir örnektir.

5) Uçamayan Böceklerin Kanatları

Lucanidae ailesine ait böceklerin büyük bir kısmında görüldüğü gibi, bazı böcekler uçamamalarına rağmen kanatlara sahiptirler. Futuyma, bu böceklerin atalarını ayrıntısıyla incelemiş ve geriye gittikçe elde ettiği ataların normal uçucular olduğunu ortaya koymuştur. Bu böceklerin kanatları, kanat kılıfları içerisinde tam olarak üretilmektedir; ancak böceği uçuracak kadar güçlü ve özelleşmiş değillerdir. Bu da, yeni körelmeye başlamış organlara güzel bir örnektir.

6) İnsanların 20 Yaş Dişleri

İlk insanlar birçok bitki türüyle besleniyordu ve gün boyunca ihtiyaç duydukları tüm gıdaları almak için yeterli miktarda bitkiyi, yeterince hızlı şekilde yemeye ihtiyaç duyuyorlardı. Bunun haricinde, bitkilerin lif yapısının ve selülozun sindirimi oldukça güç olduğundan, ezici dişlerle bunların olabildiğince parçalanması gerekiyordu. Bu sebeplerle, evrimsel geçmişimize baktığımızda karşımıza çıkan insan ve insansı atalarımızda, çok daha geniş çeneler ve daha fazla öğütücü diş yapısı görmekteyiz. Evrimsel süreç ilerdikçe, gıdalarımız değişti. Ot temelli beslenmeden, et temelli beslenmeye doğru bir geçiş yaşandı. Bu süreçte, büyüyen beynimiz ve kafatasımızla birlikte, daha kolay sindirilip yenen besinlere geçilmesinden ötürü çenemiz de giderek küçüldü ve en arkada bulunan dişlerimiz, bu süreçte köreldi ve kendilerine çenede yer bulamamaya başladılar. İşte günümüzde, bazı insanların 20 civarındaki yaşlarında çıkardıkları bu ekstra dişler, bunlardır. Bu dişler, genellikle her zaman sorunlu olarak çıkmaktadır, çene ve diş yapısını bozmaktadır, çok ciddi ağrı ve sancılara neden olmaktadır. Evrimsel süreçte giderek körelen, hiçbir işleve sahip olmayan bu dişler, günümüzde bazı insan topluluklarında artık hiç oluşmazken veya hiç çıkmadan, çene içerisinde gömülü kalırken, bazı toplulukların tamamında bu dişler çıkmaktadır. İnsanlarda 20 yaş dişlerinin evrimle ilişkisini çok daha yakından öğrenmek için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.

7) İnsanların Apandis Organı

Apandisin modern insanlarda bilinen hiçbir önemli görevi yoktur. Körelmiş olmasından ötürü insan popülasyonu içerisinde sıklıkla arızalandığı ve hastalandığı görülür. Her 200 sindirim hastalığından 1 tanesi apandis kanseridir. Sadece Avrupa ve Amerika popülasyonunun %7'sinde apandisit denen enfeksiyon oluştuğu görülür. Enfeksiyon oluştuğunda apandisin alınması gerekir, yoksa ölümcül sonuçlar doğurur. Orijinal kullanımı ile ilgili spekülasyonlar mevcut olmakla birlikte, bilim adamlarının çoğu Darwin'in öngördüğü şekilde, bir zamanlar bol miktarda yaprak ihtiva eden gıdalarımızdaki selülozun işlenmesine yardımcı olmak olduğu görüşündedir. Evrimin doğrultusunda, gıdalarımız değişmiş ve apandise daha az gerek duyulmuştur. Özellikle enteresan olan, birçok evrim kuramcısının doğal seçilimin, daha az iltihaplanması ve hastalanması nedeniyle daha büyük apandisleri seçeceğine (apandisin tüm kabiliyetlerini ortadan kaldırdığı halde) inanıyor olmasıdır. Benzer şekilde kullanım dışı olan ve nihayetinde kaybolacak olan ayak serçe parmağının aksine, apandis muhtemelen bizimle uzun süre beraber kalacak ve herhangi bir şey yapmadan sallanmaya devam edecektir. Yapılan son analizlerde, apandisin evrimsel süreç içerisinde bazı diğer görevler üstlendiği (sindirime önemsiz düzeyde katkı sağlama, enfeksiyonlara karşı koruyucu görev üstlenme gibi) tespit edilmiştir. Bu da, körelmiş organların neden doğrudan yok olmadığını ve süreç içerisinde başka işlevler üstlenecek şekilde evrimleşebileceklerine bir örnektir.

8) İnsanların Kuyruk Sokumları (Coccyx)

Kuyruk sokumu kemiği bir zamanlar mevcut olan insan kuyruğunun kalıntısıdır. Zamanla bir kuyruğa olan ihtiyacımızı kaybettik fakat kuyruk sokumu kemiğine olan ihtiyacı kaybetmedik. Şu anda çeşitli kaslar için destek yapısı ve oturup arkaya doğru yaslanan bir kişi için destek işlevi vardır. Kuyruk sokumu kemiği aynı zamanda anüsün pozisyonunu da destekler. Öte yandan yakın kuzenlerimizde gördüğümüz üzere, esas görevi, kuyruğa destek sağlamak ve kök oluşturmaktır. Ancak insan ve yakın kuzenlerinde, son 22 milyon yıldır bu işlevini yürütmemekte ve giderek körelmektedir. Kuyruk sokumu da, körelen organların süreç içerisinde başka görevler üstlenebileceğine güzel bir örnektir.

9) İnsanlarda Bulunan Darwin'in Noktası

"Darwin'in noktası", Memelilerin çoğunda bulunmaktadır ve insanlar da doğal olarak, bunun dışında değildir. Hayvanlarda büyük ihtimalle seslere odaklanmak için kullanılmaktadır ancak insanlarda artık herhangi bir fonksiyonu yoktur. İnsanların sadece %10.4'ünde geçmişimize ait bu kalıntı görünür durumdadır fakat muhtemelen insanların çok daha fazlası bu kulak yumrusunu üreten, ancak belirgin olmasını her zaman sağlamayan genleri taşımaktadır. Bu nokta (aşağıdaki fotoğrafta görülen) küçük kalın bir yumrudur ve kulağın yukarı ve orta bölümlerinin birleştiği yerde bulunmaktadır. Belirttiğimiz gibi, hayvanların seslerin geldiği yöne doğru kulaklarını odaklayabilmelerinde ve daha hassas bir duyma yetisine sahip olmalarına yaradığı düşünülmektedir. İnsanlarda bu çıkıntının hiçbir işlevi bulunmamaktadır. 

10) İnsanlarda Bulunan Üçüncü Gözkapağı

Eğer bir kedinin göz kırpmasını izlerseniz, beyaz bir zarın gözü kapladığını göreceksiniz. Buna üçüncü göz kapağı denir. Memelilerde oldukça nadir görülmekle birlikte, kuşlar, sürüngenler ve balıklarda ortaktır. İnsanlarda kullanım dışı olan bir üçüncü gözkapağı kalıntısı mevcuttur (aşağıdaki çizimde görebilirsiniz). İnsanlarda oldukça küçülmüştür ancak bazı topluluklarda diğerlerine oranla daha belirgin parçalar mevcuttur. Bilinen primat türleri içinde üçüncü gözkapağını fonsiyonel olarak kullanan tek primat, Batı Afrika'da yaşayan Calabar angwantibo (lorisler ile yakın akrabadır) türüdür. Eğer ki aynada gözünüzü dikkatlice inceleyecek olursanız, siz de kendinizdeki evrimsel kalıntıyı görebilirsiniz. Bu deri parçasının bilinen hiçbir işlevi yoktur. 

11) İnsanlarda Bulunan Plantaris Kası

Plantaris kası hayvanlar tarafından, nesneleri ayakları ile tutmak ve kontrol etmek için kullanılır (maymunlar ayaklarını elleri kadar iyi bir şekilde kullanabilir). Bu kas insanlarda da aynı şekilde mevcuttur ancak o kadar az gelişmiştir ki, vücudun diğer bölümlerinden herhangi birinin yeniden oluşturulmasında dokuya ihtiyaç olduğunda, doktorlar tarafından yerinden alınarak kullanılırlar. Bu kas insan vücudu için öylesine önemsizdir ki, insanların %9'u bu kasa hiç sahip olmadan doğarlar. Muhtemelen gelecekte, bu oran giderek artacak ve artık ağaçlarda yaşamayan biz insanlar, bu kasları evrimsel süreçte tamamen yitireceğiz.

12) İnsanlarda Bulunan Auricularis Kasları

Harici kulak kasları olarak da bilinen ekstra kulak kasları (Auriculares muscles) hayvanlar tarafından işitme duyularını özel seslere odaklamak üzere kulaklarını döndürmek ve kontrol etmek (kafalarından bağımsız olarak) için kullanılır. İnsanlar bir zamanlar aynı sebeplerle kullanmış olduklarından, bu kaslara halen sahiptir ancak bu kaslar öylesine zayıflamıştır ki tek yapabileceğimiz kulaklarımızı etrafımızdakileri güldürmek için bir miktar kımıldatmak olabilir. Öte yandan insanların çoğu, bu zayıf kaslara, bu kadar bile hükmedemez, çünkü sinirsel bağlantılar zayıflamıştır (çalışmayla kazanılabilir olsa da; bkz: nöroplastisite). Bu kasların kedilerdeki kullanımı çok belirgindir (kediler kulaklarını neredeyse tamamen geriye döndürebilirler). Özellikle, avlamak üzere bir kuşa sessizce yaklaşırken, kuşu korkutmamak için mümkün olan en küçük hareketlerin yapılmasını gerektiren durumlarda kediler bu kasları kullanır. İnsanlarda, bu kasların hiçbir görevi bulunmamaktadır.

13) Canlıların Tamamına Yakınında Görülen Hurda DNA

Geçmişimizden gelen kalıntıların bir çoğu fiziki veya görülür olmakla birlikte, bu durum hepsi için geçerli değildir. İnsanın genetik modelinde, bir zamanlar C vitaminini işlemeye yarayan enzimlerin üretilmesinde kullanılan yapılar (L-gulonolactone oxidase) mevcuttur. Diğer hayvanların çoğu bu fonksiyonel DNAya sahiptir fakat geçmişimize ait bir dönemde, bir mutasyon bu geni etkisizleştirmiş ve genin kalıntılarını hurda DNA olarak arkasında bırakmıştır. Bu dikkat çekici hurda DNA, yeryüzündeki diğer türlerle ortak atadan gelindiğini gösterir ve bu yüzden özellikle enteresandır. Bunun haricinde genomumuzun çoğundaki genler, protein sentezi görevini yapmamaktadırlar. Bu, "hurda DNA" demek değildir. Bazı kişiler, kasti olarak bu kavramı çarpıtmak adına, protein sentezlemeyen tüm genlere "hurda DNA" demektedirler. Halbuki protein sentezlemeyen her gen, işlevsiz demek değildir. Genetik düzenlemede görev alıyor olabilir. Öte yandan, "sahte genler" gibi, tamamen işlevsiz gen parçalarının bulunduğu "hurda DNA" yapıları, genomumuzda, evrimsel süreç içerisinde körelmiş ve artık hiçbir görevi olmayan genleri ifade etmek için kullanılır.

14) İnsanlarda Bulunan Jacobson Organı (Vomeronasal Organ)

Jacobsen organı hayvan anatomisinin enteresan bir parçasıdır ve cinsel geçmişimiz hakkında bize birçok şey anlatır. Bu organ burunda bulunmaktadır ve feromon adı verilen, cinsel istek, tehlike işareti veya yiyecek izlerine ilişkin bilgileri tetikleyen kimyasalları tespit eden özel bir koklama organıdır. Bazı hayvanların seks için karşı cinsleri takip etmesini ve potansiyel tehlikeleri bilmesini sağlayan organdır. İnsanlar Jacobsen organı ile doğarlar fakat bu organın kabiliyetleri evrimsel sürecimiz içerisinde feromon salgılarımızın henüz tam olarak bilinmeyen bir sebeple baskılanmasıyla birlikte, işe yaramaz bir hale gelmiştir. Muhtemelen bu yapıların körelmesi, insanın sosyal yapısının giderek karmaşık bir biçimde evrimleşmeye başlamasına paralel olarak gerçekleşmiştir. Bir zamanlar insanlar, sosyal yapının güçlü olmadığı ve tür içi iletişimin pek mümkün olmadığı dönemlerde eşlerinin ve türdaşlarının yerini bulmak için feromonları, dolayısıyla bu organı kullanıyorlardı. Ancak günümüzde, bu organ insanda tamamen işlevsizdir.

15) İnsanlarda Tüylerin Ürpermesi Davranışı (Cutis Anserina)

İnsanlar üşüdüklerinde, korktuklarında, kızdıklarında veya utandıklarında "tüyleri ürperir". Esasında bu kalıp hatalıdır, zira memelilerde "tüy" bulunmaz, "kıl" bulunur. Dolayısıyla ürperen, kıllarımızdır. Birçok canlı türünün de aynı sebeplerle kılları bu şekilde kabarır. Mesela, kedi veya köpek kıllarının dikelmesi, kirpi dikenlerinin ortaya çıkması bu sebeptendir. Üşüme durumunda, dikilen kıllar havayı deri ve kıllar arasında sıkıştırır ve böylelikle yalıtım ve sıcaklık sağlar. Korkma durumunda, hayvanın daha iri görünmesini, düşmanın korkup kaçmasını sağlar. İnsanların artık kıllarının kabarmasına ihtiyacı yoktur. Çünkü evrimsel süreç içerisinde, en azından 2 milyon yıldır üzerimize postlar giymekteyiz ve soğukla etkili bir şekilde mücadele edebilmekteyiz. Daha da önemlisi, artık avcılarımız veya düşmanlarımız yok; dolayısıyla diğer türlerde gördüğümüz gibi, kılları kabartarak kendimizi iri gösterme konusunda bir zorunluluğumuz da yok. Evrimsel süreçte, gereksiz yapıların kademeli olarak körelmesine paralel olarak, bizler de artık bunu tam olarak yapamıyoruz, ancak izleri halen vücudumuzda duruyor. Örneğin kıllarımızı kabartan minik kas yapıları vücudumuzda halen bulunuyor; ancak kıl kabarmasının insanda bilinen herhangi bir işlevi yok. Bunda, kıllarımızın çoğunu yitirmemiz de önemli bir role sahip. Doğal seçilim yoğun kıl tabakamızı ortadan kaldırmış fakat bunları kontrol etmemize yarayan mekanizmayı geride bırakmıştır.

16) Balinaların Arka Bacak Kalıntısı

Evrimsel Biyoloji'nin ortaya çıkmasından önce kimse denizde yaşayan memelilere anlam verememekteydi ve herhangi bir açıklama getirememekteydi. Ancak günümüzde, Evrimsel Biyoloji'nin ortaya koyduğu kanıtlar sayesinde yunuslar ve balinalar gibi denizel memelilerin, karalardan denizlere dönmüş ve yeni ortamlarına adapte olmuş hayvanlar olduklarını bilmekteyiz. Yani balinaların ataları karalarda yaşayan dört bacaklı memelilerdir; ancak denizlere dönmeyle birlikte bu bacaklar yok olmuşlardır ve yerlerine yüzgeçler evrimleşmiştir (tabii on milyonlarca yıl sonunda). Elbette bu canlılar vücutlarında bu evrimin izlerini net bir şekilde taşımaktadırlar. Bunun en güzel örneği de, balinaların ve yakın akrabalarının vücutlarının arka kısmında, karın bölgesine yakın bir noktada, eskiden bacakların olduğu yerde bulunan ve diğer memelilerin bacak kemikleriyle net bir şekilde benzerlik gösteren bacak kemiği kalıntılarıdır. Bu kemikler, her bir balinada farklı boyutlarda bulunmaktadır; ancak hemen hepsine kaybolmaya yakındır. 

Bu kalıntıları Ankara'daki MTA müzesindeki balina iskeletinde de net bir şekilde görebilirsiniz; aşağıdaki fotoğraf da sayfamız okurlarından Sn. Bahar Kılıç'ın MTA Doğa Tarihi Müzesi'nde çektiği bir fotoğrafı görmektesiniz (kırmızı işaretlenen kısımdaki kemikler, körelmiş bacak kemikleridir ve hiçbir işe yaramamaktadılar):

Bir de, daha net görebileceğiniz bir fotoğraf:

Balinalardaki bu işe yaramaz arka bacak kemiği kalıntısı, yok olmak üzere olan körelmiş organlara güzel bir örnektir.

17) Boidae Ailesinden Yılanların Sol Akciğerleri

Yılanlar içerisinde geniş ailelerden biri olan Boidae ailesinde, sol akciğer körelmiştir ve gittikçe de küçülmektedir. Şimdiye kadar tespit edilen en büyük Boid sol akciğeri, tam fonksiyonel olan sağ akciğerin en fazla 4'te 3'ü büyüklüğündedir (ve bu hayvanlarda, memelilerin aksine kalp, sol akciğerin küçük olmasına sebep olmamaktadır). Kimi yılanlarda bu sol akciğer, sağdakinin %3-15 arası büyüklüğe kadar gerilemiştir; hatta bazı bireylerde sol akciğer hiç bulunmaz. Bu da, körelmiş organların kademeli olarak günümüzde yok olduğuna ilginç bir örnektir.

Örneğin aşağıdaki yılan bireyinde sol akciğer hiç oluşmamıştır, "c" harfiyle gösterilen ise tek olan, sağ akciğerdir:

18) Kör Kertenkelelerin Kalça Kemiği (Pelvis) ve Omuz Kemeri (Pectoral Girdle)

Kör kertenkeleler, dört ayaklı atalardan evrimleşmiş bir alt takımdır. Bu alt takıma ait bireylerde körelmiş bir omuz kemeri ve kalça kemiği bulunur. Bu kemiklerden omuz kemeri, ön kolları destekler ve vücudun yerden itilerek ayaklar üzerinde durulmasını sağlar. Kalça kemiği de dört ayaklı hayvanlarda arka ayakları destekleyerek omuz kemeri ile benzer bir şekilde hayvanın ayakları üzerinde durmasını sağlar. Ancak kör kertenkeleler, evrimsel süreçte dört ayak üzerinde yürümeden, sürünerek hareket etme yaşam biçimine evrim geçirmişlerdir ve artık bu kemikler, işe yaramaz hale gelmiştir. Ancak yukarıda açıkladığımız gibi, bu organlar hemen yok edilemedikleri için, halen körelmiş ve işe yaramaz ya da eksik şekilde işe yarar bir biçimde vücut içerisinde saklanmaktadırlar. Bu da, yok olmakta olan körelmiş organlara güzel birer örnektir.

19) Yengeçlerin Kuyruğu

Yengeçler ve yakın akrabaları olan ıstakozlar, kuyruklu bir atadan evrimleşmişler ve farklılaşmışlardır. Bu atada ve ıstakozlarda kuyruk işe yaramaktayken (denge ve yüzme organı olarak), yengeçlerde işlevini neredeyse tamamen yitirmiştir ve körelerek küçük bir çıkıntı halini almıştır. 

Aşağıdaki fotoğrafta adamın iki eli arasında, yengecin arka kısmında toplanan ve çıkıntı yapan ufak bölge, anatomik olarak incelendiğinde bir kuyruk yapısına sahiptir:

Bu da, yok olmakta olan körelmiş organlara güzel bir örnektir.

20) Uçamayan Dişi Çingene Güveleri'nin Kanatları

Çingene Güveleri'nin (Gypsy Moth, Lymantria dispar) özellikle Rusya ve Avrupa genelinde yaşayan çeşitlerinin dişileri uçamazlar; ancak tam gelişmiş kanatlara sahiptirler. Uçamamalarının sebebi, tam kanatları olmasına rağmen kas yapılarının uçmaya artık elverişsiz olmasıdır. Henüz bu güvelerin dişilerinin neden uçma yeteneklerini evrimsel süreçte kaybettikleri çözülememiştir; ancak bu evrimin çok yakın bir geçmişte gerçekleştiği düşünülmektedir. Bu bakımdan bu körelmiş organlar, henüz yeni körelmeye başlayan yapılara güzel bir örnektir:

21) Diğer Örnekler

Canlılarda körelmiş organlara yönelik o kadar fazla sayıda örnek vardır ki, bunların hepsini burada sıralamamız imkansız. Ancak yeri geldikçe diğer yazılarımızda bunlara yer veriyoruz. Örneğin, buraya tıklayarak diğer hayvanlarda körelmiş organlara üç örnek, buraya tıklayarak ise üç diğer örnek görmeniz mümkündür.