Kadın Avcılar: Atalarımızda Kadınların Rolü Sadece Toplayıcılık ve Bebek Bakımı Değildi; Kadınlar, Avlanıyorlardı da! Bunda Şaşırtıcı Olan Ne?

And Dağları'nın tepelerinde keşfedilen bir gömü alanında, 9000 yıl öncesine ait kemikler bulundu. Kemiklerin yanında 20 taştan oluşan mızrak uçları ve bıçaklar gömülmüştü. Tüm arkeolojik veriler, üst düzey bir avcının bedeni olduğuna işaret ediyordu ve Davis'teki Kaliforniya Üniversitesi'nden arkeolog Randy Haas'a göre ekipteki herkes, kemiklerin nasıl da iri ve güçlü bir erkeğe ait olması gerektiğini konuşuyorlardı. Kemikleri inceleyen, Arizona Üniversitesi biyoarkeologlarından Jim Watson oldu. Watson, kemiklerin ince ve hafif olduğunu keşfetti. Haas'a şöyle dedi: "Galiba sizin avcı bir kadın."

Bunun üzerine konuyu daha derinlemesine inceleyen araştırmacılar, gerçekten de bu üst düzey avcının bir kadın olduğunu doğruladılar. Bu durum, uzun yıllardır süregelen "avcı erkek" veya "Erkek avcıdır." olarak özetlenen hipotezi çürütüyor. Amerika kıtasında yapılan diğer incelemeler de en az 10 ayrı kadının av aletleriyle gömüldüğünü ve avcı olduklarını doğruladı. Norman'daki Oklahoma Üniversitesi'nden arkeolog Bonnie Pitblado şöyle diyor:

Bu bulgunun bize verdiği mesaj, kadınların da her zaman avlanabilecek oldukları ve hatta gerçekten de avlandıklarıdır.

"Erkekler avcıdır." görüşünü yaygınlaştıran hipotez, 1966 yılında Chicago'da düzenlenen önemli bir sempozyumda ileri sürülmüştür. Bu sempozyumda çıkan ortak görüş, insan evriminde kadının toplayıcı, erkeğin avcı rolünü üstlendiği yönündedir. Önemli bir diğer çıkarımsa, bu iki rolün çok nadiren birbiriyle yer değiştirdiğidir. O günden bugüne bazı araştırmacılar bu indirgemeci hipoteze karşı çıkmışlardır; özellikle de yakın geçmişte bulunan ve Vikingler arasındaki savaşçı kadınlara ait kalıntılar, bu itirazları güçlendirmiştir.^[1] Ancak avcı kadınlara ait arkeolojik bulgular çok daha kısıtlıdır. Özellikle de günümüzde Tanzanya'daki Hadza kabilesi ile Güney Afrika'daki San kabilesinin avcılarının her zaman erkek olması, sadece erkeklerin avcı olduğuna yönelik inancı güçlendirmiştir. Bu kültürlerde erkekler iri hayvanları avlarlar, kadınlar ise tüber, meyve, yemiş ve tohum toplarlar.

Haas ve ekibi, Aymara'dan yerel araştırmacılarla iş birliği yaptıklarında, aslında kadın avcılar üzerine bir çalışma yapmayı planlamıyorlardı. Peru'nun güneyinde, 3925 metre rakımda bulunan Wilamaya Patjxa arkeolojik alanında 6 kişiye ait kemikler bulmuşlardı. Bunların ikisi taş aletlerle gömülmüşlerdi. Muhtemelen 17-19 yaşlarında olan birisi, 4 adet mızrak başı, birkaç kama, olası bir bıçak ve hayvanların derisini yüzmekte ve parçalamakta kullanılan kesici aletlerle gömülmüştü. 20 taş mızrak ucu ve hayvan postlarını boyamakta kullanılan toprak boyası, bu kişilerden birinin kalça kemiğinin tepesine özenle yerleştirilmişti. Bu, kemiklerin sahibi hayattayken bu aletlerin deriden bir kese içerisinde taşınmış olabileceğini göstermektedir. Kese, zaman içerisinde parçalanarak dağılmıştır. 25-35 yaşlarındaki diğer kişi ise 2 mızrak ucuyla gömülmüştür. Ayrıca gömüldükleri yerde Ant geyiği ile vicuña veya guanaco gibi devemsilere ait kalıntılar da bulunmuştur.

Araştırmacılar, Davis'teki Kaliforniya Üniversitesi'nden eş yazar Glendon Parker ile birlikte geliştirdikleri yeni bir adli yöntemi kullanarak kemiklerin cinsiyetini belirleyebilmektedirler. Bu teknikte kişilerin diş enamelleri incelenerek, amelogenin isimli proteinin kadınlarda mı yoksa erkeklerde mi bulunan versiyonu olduğu tespit edilebilmektedir. Bu teknikle yapılan analize göre etkileyici miktarda aletle gömülen kemikler, bir kadına aitti; diğeri ise erkekti. Kadının dişlerinden alınan karbon ve azot izotopları ise kadının tipik bir avcının yaptığı gibi hayvan eti ve bitkilerle beslendiğini göstermiştir.

Araştırmaya katılmayan diğer bilim insanları da sonuçları son derece tatmin edici buluyor. Örneğin Berkeley'deki Kaliforniya Üniversitesi'nden arkeolog Meg Conkey şöyle diyor:

Bu bulgu, tartışmaya yer bırakmayan bir kanıttır. Elbette şüpheciler, bunun milyonda bir olduğunu iddia edecektir.

Haas, bu endişeleri çalışma başlangıcında öngörmüştü: Amerika kıtasındaki 8000 yıldan daha eski 107 diğer gömü sahasını kapsayan çalışmalarında, av aletleriyle gömülmüş 10 kadın ve 16 erkek bulundu. Science Advances dergisinde yayınlanan bu meta-analiz, insanın erken atalarında avcılığın cinsiyetle ilişkili olmayan bir kavram olduğunu iddia etmektedir.^[2]

Wyoming Üniversitesi'nden Robert Kelly, bulgunun başarısını alkışlıyor; ancak bunun diğer potansiyel vakalara genellenebileceğini düşünmüyor. Bir beden ile gömülmüş aletlerin, o aletlerin illâ o kişi tarafından hayattayken kullanıldığını garanti etmediğine dikkat çekiyor. Örneğin kemikleri bulunanlar arasında iki kız çocuğu da var ve onlar da aletlerle gömülmüşler. Bedenlerle gömülen aletler, erkek avcıların acılarını ifade etmekte kullandıkları bir hediye de olabilir.

Pitblado, gömülen aletlerin hepsinin kadınlara ait olmasa bile, meta-analizlerinin kadınların uzun bir süredir avlanabildiklerinin göstergesi olduğunu ve daha fazla kanıt için nerelere bakabileceğimizi öğrenebileceğimiz bir araç olduğunu vurguluyor. Şili Üniversitesi'nde insan ekolojisi üzerine çalışan Eugenia Gayo da bu görüşe katılıyor:

Bu tür araştırmalar, 'Hangi çevre şartları altında hem kadınlar hem erkekler avlandı?' gibi soruların cevabını yanıtlamamızı sağlayabilir.

Pitblado, kadınların da avlanabilmesinin şaşırtıcı olmadığını da ekliyor:

Bu kadınlar, And Dağları tepelerinde, 4000 rakımda ömürleri boyunca yaşıyorlardı. Eğer bunu yapabiliyorsanız, elbette bir geyiği de avlayabilirsiniz.

Dahası, yine Haas'ın yürüttüğü 2023 tarihli bir çalışmada avlanma davranışının gözlendiği Kuzey Amerika, Güney Amerika, Afrika, Avustralya, Asya ve Okyanus bölgelerinden 63 farklı topluluk incelendi. Yapılan veri analizlerine göre toplulukların %79'unda kadınların avlandığını gösteren belgeler mevcuttu. Ayrıca avlanmanın birincil besin kaynağı olduğu topluluklarda avların hepsine kadınlar da katılıyordu.

Kadınların ne tür avlara katıldığı veya ne avladığı ise toplumdan topluma değişiyordu. Kadınların avlandığı tespit edilen 50 topluluktan 45'i için kadınların ne avladığına dair veriler mevcuttu ve bu verilere göre 45 topluluktan 21'inde kadınlar küçük hayvanları, 7'sinde orta boylu hayvanları, 15'inde büyük hayvanları ve 2 toplulukta her türden hayvanı avlıyordu.

Ayrıca kadınların birincil olarak avlandığı 36 topluluktan 5'inde kadınlar köpeklerle ve 18'inde çocuklarla birlikte avlanıyordu. Kadınların ikincil olarak avlandığı topluluklarda da durum benzerdi.

Dahası, kadınların daha farklı avlanma stratejileri benimsediğini gösteren veriler; erkeklerden daha farklı bir avlanma eğitimi almış, eti farklı şekillerde işlemiş ve tüketmiş olabileceklerine de işaret ediyor. Örneğin Filipinler'de yaşamış olan Agta kadınlarının kullandığı aletlerin Agta erkeklerinin kullandıklarından daha farklı olduğu biliniyor. Bu toplulukta erkekler ağırlıkla ok ve yay kullanırken kadınlar arasında genel olarak tercih edilen bir alet yoktu ve çeşitlilik hakimdi. Aka ve Mbuti kadınları av için ağ da kullanıyordu, ayrıca Aka kadınları aynı topluluğun erkeklerine göre daha fazla ağ kullanmıştı.

Erkekler çoğunlukla tek, eşleriyle veya köpekleriyle avlanırken kadınlar bunlara ek olarak başka kadınlar ve çocuklarla birlikte de avlanıyordu.

Sonuç olarak, bu fikre katılmayan bilim insanları olsa da elimizdeki veriler dünyanın dört bir yanındaki kadınların avlara katıldığını ve katılmaya devam ettiğini gösteriyor. Özellikle 2023'te yayımlanan bir çalışma, kadınların toplayıcılık ve erkeklerin avcılık yaptığı yönündeki paradigmaya karşı çıkarak geleneksel iş bölümü anlayışına meydan okuyor.

Evrim Ağacı Perspektifi

Evrim Ağacı olarak biz de kadın avcıların olmasını hiçbir şekilde şaşkınlıkla karşılamıyoruz; hatta kadınlar arasında avcılar, hatta ortalama bir erkekten bile başarılı avcıların olabileceği konusunun neden şaşırtıcı olduğunu anlamakta güçlük çekiyoruz. Ortalamada bir erkek, bir kadından fiziksel olarak daha iri ve daha kaslı olsa da, kadınların kas ve güç ortalaması da bir avcı olabilmek için fazlasıyla yeterlidir; ayrıca tür içi çeşitlilik dolayısıyla ortalamanın çok üstünde olabilecek kadınlar, ortalama bir erkekten çok daha başarılı bir avcı olabilir.

Kadınların genellikle avlardan uzak durmasının (veya tutulmasının) nedeni, türümüzde sadece kadınların yavru taşıyabilmesi olarak da görülebilir. Kadınların ava katılmaları (ve bu sırada yaralanmaları veya ölmeleri), yavru bakımını ciddi düzeyde riske atacak bir davranış olacaktır. Bu, fiziksel olarak mümkün olsa da, yavrularını üretemeyen soy hatları hızlı bir şekilde elenecektir. Yani kadınların "toplayıcılık" nitelikleri, kimi zaman ima edildiği gibi onların "evlerinin başında, hanım hanımcık" olmalarından değil, türümüzün devamlılığının mihenk taşı olan (ve avcılıktan kat kat zor bir iş olan) yavru üretimini sağlıyor olmalarındandır.

Erkekler, harcanabilir yapıdadır. Her erkek, pek zahmet etmeden yavru üretimine katılabilir; sonrasında ölse de tür, bundan bir kadının ölümü kadar etkilenmeyecektir. Bir başka erkek kolaylıkla sperm üretebilir. Ancak kadınların doğum yapamadan hayatta kalma ihtimalinin düşmesi, türün devamlılığı için ölümcüldür. Bu nedenle insan toplumlarında erkeklerin daha riskli olan avcılığı üstlenmesi son derece anlaşılırdır. Zaten erkekler kaslı oldukları için avcı değillerdir; avcı olabilecek kadar harcanabilir yapıda oldukları için, doğal ve cinsel seçilim ile daha kaslı ve güçlü olacak biçimde şekillenmişlerdir.

Dolayısıyla bu bulgunun, her ne kadar türümüzün bütün coğrafyalardaki iş yükü dağılımını yansıtmama ihtimali çok yüksek olsa da, belli coğrafyalarda büyük öneme sahip olan kadın avcıların varlığını hatırlatması önemli ve heyecan vericidir.