Konuşma, İşaret, Aletler: Eski Diller Neye Benziyordu? İlk Diller Konuşmaya mı Dayalıydı?

İşaret dilleri, tıpkı konuşma dilleri gibi toplumlar arası çeşitliliğe ve konuşma dilleri kadar iletişimsel yeterliğe sahip dillerdir.^{[1], [2]} Ne var ki, dünyadaki 7000'i aşan dilin yalnızca 300 kadarı işaret dilidir. Dahası, 8 milyarı bulan dünya nüfusunun yalnızca 70 milyon kadarı öncelikli olarak işaret dili kullanmaktadır.^{[3], [4]} Bu farkın sebebinin işaret dillerinin yoğunlukla işitme engelliler tarafından kullanılması olduğu düşünülebilir.

Yani dillerin büyük çoğunluğu konuşmaya dayalıdır. Bu çerçevede en eski dil oluşumlarının da konuşmaya dayalı mı evrimleşmiş olması gerekir?

Homo sapiens'in İletişim Yetisi ve Kuzenlerimiz

Bizim türümüz diğer türlere kıyasla çok sofistike bir sesli iletişim yetisine sahiptir. Bu yetimizi hem bilişsel mekanizmamızın donanımlılığına, hem de konuşma organımızın kullanışlılığına borçluyuz. Bilişsel altyapımız ve konuşma aygıtımız sayesinde çok sayıda sesi üretebiliyor ve algılayabiliyor, aynı zamanda da üretme ve algılama becerilerini hayatımızın en erken safhalarında hızla edinebiliyoruz. Primat akrabalarımız bu konularda bizim kadar maharetli değil.

Yeryüzündeki dillerin kullandığı birim seslerin sayısı 800'ü aşıyor ve bir dilin birim ses envanterinin kapsamı 100 sesi geçebiliyor. Türkçe'de ise yalnızca 28 birim ses bulunuyor! Bununla beraber yakın primat kuzenlerimiz, yıllarca eğitilseler bile birkaç sesten fazlasını telaffuz edemiyorlar.

Örneğin, Keith ve Cathy Hayes 1950'lerin başında evlerinde Viki adını verdikleri bir şempanze yetiştirdiler ve Viki'yi ellerinden geldiğince sıradan bir insan çocuğu gibi sosyalleştirmeye çalıştılar. Ancak Viki, tüm bu çabalara rağmen yalnızca dört sözcüğü telaffuz etmeyi başarabildi; anne, baba, yukarı ve bardak (İng: "mama", "papa", "up" ve "cup").^[5]

Pixabay

Şempanzelerin konuşmakta başarısız olmaları şaşırtıcı değil, çünkü bizim maharetli beynimiz bir yana dursun, şempanzelerin konuşma organıyla bizim konuşma organımız arasında önemli yapısal farklar var. Bu farklardan en önemlisi, insan gırtlağının (larinks) şempanze gırtlağına kıyasla çok daha aşağıda yer alması. Gırtlağımızın bu konumu, ağzımızda dilimizin rahatça hareket edip farklı akustik karakterde sesler üretebileceği geniş bir boşluk bırakıyor.^[6] Tabiri yerindeyse, şempanzelerin dilleri dönmüyor ki konuşabilsinler!

Sözlü İletişim Yetimizi Neye Borçluyuz?

Bununla beraber gırtlağımızın bu konumu türümüzün evrimsel geçmişinde ciddi bir bedeli de beraberinde getirmiştir. Primat akrabalarımızın aksine bizler, aynı anda nefes alıp yutkunamıyoruz. Hatta bu yüzden boğulabiliyoruz! Soluk borusuna yenen ya da içilen bir maddenin kaçmasıyla ölmenin sık yaşanan bir kaza olduğunu göz önünde bulundurursak, gırtlağımızın bu tehlikeli konumunun ölüm riskine değer derecede güçlü bir evrimsel avantajının olması gerektiği sonucuna varırız. Görünen o ki, doğal seçilim tabanında boğulma riski yaratmasına rağmen sözlü iletişim seçilmiştir.^[7]

Konuşma aygıtımızın bu denli donanımlı ve evrimsel olarak avantajlı olduğu göz önüne alındığında konuşma, ilk bakışta türümüz için hep karakteristik bir etkinlik olmuş gibi görünebilir. Ancak türlerarası karşılaştırmalı analizler, türümüzün dille geçmişinin sadece konuşmadan ibaret olmayabileceğini, hatta konuşmanın türümüzün evrimsel geçmişinde nispeten yeni olabileceğini gösteriyor.^{[6][8][9][10]}

Bu fikri destekleyen birçok gözlem de yapılmıştır. Öncelikle, primat akrabalarımızın doğal habitatlarında kendi aralarında iletişim kurarken kullandıkları işaretler, çıkardıkları seslere kıyasla çok daha esnek bir ifade gücüne sahiptir. Bu, onların işaretleriyle bizim dilimizin dikkate değer bir ortak paydasıdır, çünkü bizim ifadelerimiz de farklı durumlarda farklı anlamlara gelebilmektedir. Örneğin, vervet maymunlarının bir leopar, kartal ya da yılanın yaklaştığını haber eden, farklı anlamları bulunmayan üç farklı uyarı çağrısı bulunmaktadır. Buna karşın bonoboların el uzatma işaretleri bir kavga esnasında yardım talebi, barışçıl bir ortamda ise yiyecek ricası anlamına gelir. Üstelik seslerin aksine işaretler, insan dillerinin kültüre has özelliklerini anımsatır bir şekilde şempanze gruplarına özgü de olabilmektedir.^{[11], [12]}

Daha da önemlisi, yakın primat kuzenlerimiz konuşma yoluyla iletişim kurmayı öğrenmekte işaret yoluyla iletişim kurmayı öğrenmekten çok daha az becerikliler. İlginçtir ki, insan harici primatların konuşmadaki bu yetersizliklerinin aksine filler, foklar, katil balinalar ve birçok ötücü kuş, sesli iletişim kurma becerisini edinebilmektedir.^[13] Ses üretiminin türler arasındaki bu dağılımı, bu özelliğin analog bir özellik olduğunu gösteriyor. Bir başka deyişle konuşma becerisi, bu beceriye sahip bunca türe ortak bir atadan miras kalmamıştır. Daha ziyade, bu ortak yeti benzer seçilimsel süreçlerin bir sonucudur. Yani işaret, primat türlerinin iletişimsel davranışları bir evrimsel süreç içinde şematize edildiği zaman konuşmaya kıyasla daha makul bir dil öncülü olarak karışımıza çıkmaktadır.^{[8], [12]} Bu çerçevede, eğer dil işaretle başladıysa, türümüzün evrimsel geçmişinde işaretten konuşmaya geçiş neden ve ne zaman gerçekleşmiş olabilir?

Nasıl Konuşmaya Başladık?

Bir yaklaşıma göre konuşma, vücudu başta eller olmak üzere ağız ve yüz dışındaki bölümlerinin iletişim meşguliyetinden kurtarmak için meydana gelmiş olabilir. Konuşmanın mümkün kıldığı bu çoklu görevliliğin büyük bir avantajı geceleri, avlanırken veya konuşmanın diğer katılımcıların görüş alanında değilken iletişim kurabilmektir.^[14]

Bir diğer avantajı da konuşmanın el işaretlerine kıyasla çok daha az enerji gerektirmesidir.^[15] Konuşma esnasında aynı anda ellerle ne iş görüldüğünün tarif edilebilmesi de muhtemelen el işi gerektiren uygulamaların da daha kolay aktarılmasını sağlamıştır.^[9] Fosil kalıntılara göre bu geçişi mümkün kılacak donanım, günümüzden elli bin yıl öncesinde kadar yakın bir zamanda bile şu anki halini almış olabilir.^[10]

Görünen o ki konuşmanın icadı, türümüzün Neanderthal gibi diğer homininlerin aksine bugünlere kadar ulaşabilmesinde en az dilin icadı kadar kritik bir rol oynamış olabilir.^[9]

Sonuç

Toparlamak gerekirse, insanların büyük çoğunluğu öncelikli olarak konuşma yoluyla iletişim kursa da primat kuzenlerimizin dille ortaklık gösteren iletişimsel davranışları konuşmaya değil işarete dayalı. Bu ayrışım tesadüfi değil, çünkü alet kullanımı onların kültürlerinin bir yapı taşı olmadığından vücutlarının ses aygıtı haricindeki uzuvları iletişim kurabilmeleri için yeterli. Bir başka deyişle, konuşmaya ve konuşmayı mümkün kılacak donanımlı bir organa bizim gibi ihtiyaç duymuyorlar. Bizim içinse konuşma, gelişen alet kullanımımızın gerektirdirdiği bir inovasyondu.