Hortum Nasıl Oluşur? Bir Rüzgarı Hortuma Dönüştüren Faktörler Nelerdir?

Hortumlar, havanın çok hızlı bir şekilde dönmesi sonucu oluşan dikey, huni yapılı hava akımlarıdır. Hortumlar içerisindeki rüzgarlar saatte 400 kilometre hıza ulaşıp, 1.5 kilometre genişliğindeki 80 kilometrelik bir koridor boyunca önüne çıkan tüm engelleri parçalayabilir. Hortumlar, ortalamada 1000'de 1 ihtimalle süperhücre adı verilen müthiş doğa olaylarına dönüşerek, normalde olandan bile yıkıcı hâle gelebilmektedir (ayrıca her 5-6 süperhücreden birinde en az 1 hortum oluşur)!

Hortumlar, fırtınalar içerisinde meydana gelen, bulutlardan yere doğru uzanan ve son derece hızlı bir şekilde dönebilen, vahşi hava sütunlarıdır (ateş girdapları da benzerdir; ancak fırtınalardan bağımsız olarak oluşabilir). Hortumlar oluştuğu zaman gökyüzü çoğu zaman koyu, yeşilimsi bir renge bürünür ve etrafında çok koyu, siyah bulutlar oluşur. Ayrıca kimi durumda hortumlar sırasında çapı 23 santimetreye varabilen dolu yağışı görülebilir.

Bir hortum yere indiğinde (buna "dokunuş" veya İngilizce olarak "touchdown" denmektedir), kendi dönüşünün etkisiyle bir yöne doğru çok hızlı bir şekilde harekete başlar ve bu sırada adeta bir yük treni geliyormuşçasına gürleyen bir canavara dönüşür. Bu güçlü rüzgarlar binaların bağlantılarını parçalar, köprüleri yıkar, çatıları uçurur, arabaları ters çevirebilir, insanları ve diğer hayvanları fırlatıp atabilir ve daha nicesi!

Hortumlar Nerede, Ne Zaman, Nasıl Oluşur?

Hortumlar aslında yılın herhangi bir zamanında, hemen hemen her yerde meydana gelebilirler; ancak yeryüzündeki en yoğun hortumlar genellikle baharın erken aylarında ABD, Arjantin ve Bangladeş'te görülmektedir. Yapılan araştırmalar, Türkiye'de son 200 yılda 700'den fazla hortum görüldüğünü göstermektedir.^[1] Kıyas olması bakımından, ABD'nin sadece Teksas eyaletinde her yıl ortalama 120 hortum görülmektedir.^[2]

Her ne kadar bazı şartlar hortumların oluşma ihtimalini arttırabiliyor olsa da, bir hortumun nerede, ne zaman, ne şiddette, kaç tane oluşacağını öngörmek mümkün değildir. Örneğin hortumlar; denizde başlayıp, ilerlemeleri sırasında sonradan karaya çıkabilirler. Ayrıca daha kuzey enlemlere gidildikçe, yaz aylarının ortalarında ve sonlarında daha sık meydana gelmeye başlayabilirler. Buna ek olarak, bir hortum günün herhangi bir zamanında meydana gelebilse de, sıklıkla öğleden sonra ila akşam saatleri arasında görünürler; çünkü bu noktada Güneş artık yeri ısıtmıştır ve atmosfer, fırtına oluşturabilecek bir noktaya gelmiştir: Eğer sıcak ve nemli hava, soğuk ve kuru havayla karşılaşırsa, bir hortum başlayabilir.

Scijinks

Daha yoğun olan soğuk hava, sıcak havanın üzerine çıkarak döngüsel bir hava sütunu oluşturur. Bu sırada sıcak hava, soğuk havanın içinden geçerek yukarı doğru çıkmaya başlar ve bu, mezodöngü (İng: "mesocycle") adı verilen, yukarı yönlü bir hava akıntısı yaratır. İşte bu hava akıntısı boyunca rüzgarlar eğer ki hızlı bir şekilde hız veya yön değiştirecek olursa, bir hortumun başlaması da çok olası olacaktır.

Mezodöngü denen hava akıntısı, ilerlemekte olan fırtınanın içerisinden daha da fazla sıcak havanın emilmesine neden olur ve bu, rotasyon hızını giderek arttırır. Jet akıntılarından kaynaklı soğuk hava, bu döngüye daha da fazla enerji sağlar. Bu sırada, akıntı içerisindeki nemli hava bir huni oluşturur ve bu huni, aldığı enerji sayesinde giderek büyür ve nihayet buluttan aşağı doğru, akıntı boyunca yere doğru ilerler. İşte bu su damlaları yere ulaştığı anda, hortum "yere değmiş" ve oluşmuş olur.

Bir hortum sadece birkaç saniye boyunca var olabileceği gibi, 3 saati bulan süreler boyunca da yıkım yaratmaya devam edebilir. Ortalama bir hortum 200 metre genişliğindedir, saatte 50 kilometre hızla ilerler ve durmadan önce 10 kilometre kadar yol kat eder. Ancak bundan çok daha büyük ve hızlı hortumlar da mümkündür; örneğin bazı hortumların, saatte 500 kilometreye varan muazzam hızlara erişebileceği düşünülmektedir. "Düşünülmektedir" diyoruz; çünkü hortumlar öylesine güçlü doğa olaylarıdır ki, onların hızını ve niteliklerini ölçmekte kullandığımız anemometreler, kimi zaman hortumların gücüne dayanamazlar ve doğru ölçümler yapamazlar.

Hortum Kategorizasyonu: Fujita Skalası

Hortumlar Fujita Skalası denen ve F0 ile F5 arasında değişen bir ölçeğe göre kategorize edilirler. Bu ölçek, hortumun yarattığı hasarı inceledikten sonra, bu hasarı oluşturabilecek rüzgar hızlarıyla kıyaslama yapılarak hortumların kategorize edilmesini sağlar. Buna göre:^[3]

• F0 Hortum: Rüzgar hızı saatte 45 kilometrenin altında olan, hafif hasarlı hortumlardır. Genellikle sadece bacalara hasar verir, ağaç dallarını koparır, dar köklü ağaçları devirir, trafik işaretlerine hasar verebilir.
• F1 Hortum: Rüzgar hızı saatte 45-180 kilometre arasında olan, orta hasarlı hortumlardır. Yolların yüzeyini parçalayabilir, karavan gibi gezerevlerin temellerini parçalayabilir veya tersine çevirebilir, araçları yoldan çıkarabilir.
• F2 Hortum: Rüzgar hızı saatte 181-253 kilometre arasında olan, dikkate değer düzeyde hasar yaratan hortumlardır. Birçok binanın çatısını yerinden sökebilir, gezerevleri parçalar, kapalı yük vagonlarını yıkabilir, büyük ağaçları yerinden söker, emdiği ufak cisimleri canlılara zarar verecek hızlarda fırlatır, arabaları yerden kaldırır.
• F3 Hortum: Rüzgar hızı saatte 254-331 kilometre arasında olan, ağır hasarlı hortumlardır. En iyi şekilde inşa edilmiş evlerin bile çatılarını ve bazı duvarlarını yerinden sökebilir, trenleri olduğu gibi devirebilir, ormanları oluşturan ağaçları bile yerinden sökebilir, en ağır arabaları bile yerden kaldırıp fırlatabilir ve ters çevirebilir.
• F4 Hortum: Rüzgar hızı saatte 332-418 kilometre arasında olan, yıkıcı hortumlardır. En iyi yapılmış evleri bile yerle bir eder, zayıf temellere sahip binaları yerinden söküp bir miktar öteye taşıyabilir, araçları küçük bilyelermişçesine fırlatabilir ve büyük cisimleri müthiş hızlarda fırlatarak canlılara zarar verebilir.
• F5 Hortum: Rüzgar hızı saatte 419-511 kilometre arasında olan, inanılmaz yıkıcı hortumlardır. Sağlam temellere sahip olan evleri de yerle bir eder ve olduğu gibi sürükler, araba büyüklüğündeki cisimleri 100 metreye varan mesafelerde bir roket gibi fırlatabilir, ağaçları parçalarına ayırır ve daha birçok sıra dışı doğa olayını beraberinde getirebilir.

Ancak ABD gibi hortumların çok sık görüldüğü yerlerde Geliştirilmiş Fujita Skalası gibi daha çok değişkeni hesaba katan ölçekler de kullanılabilmektedir.^[4]

Hortum Tehlikesi ve Korunma

Bir hortumla ilgili en büyük sorunlardan bir tanesi, kimi zaman nereden ve ne hızla geleceğini bilemiyor olmanızdır. Kimi durumda aşırı yağışlar ve kapalı hava dolayısıyla hortumun size doğru geldiğini fark edemeyebilirsiniz bile. Bu durumda hava durumunu izlemek ve yük trenine benzer bir uğultuya kulak vermekte fayda vardır. Ayrıca kimi zaman çakan şimşekler, karanlık ve kapalı bir havada oluşan hortumları aydınlatabilir.

Bir hortum görüldüğünde, eğer bir barınak/sığınak varsa hemen buraya kaçılmalıdır. Yoksa, binaların en alt katına, pencere ve camlardan uzak bir yere saklanılmalıdır. Özellikle de sağlam bir masanın altına girmek, vücudunuzu battaniye ile sararak korumak ve kafanızı özellikle kollamak önemlidir. Tüm bu risk azaltıcı önerilere rağmen, ne yazık ki hortumlardan tamamen korunabileceğinizi garanti edebileceğimiz bir yer bulunmamaktadır. Genel olarak hortumlara hazırlıklı olmak, tüm doğal felaketlerde olduğu gibi, altın kuraldır.

Eğer bir araba içerisindeyseniz, lütfen hortumun aksi yönde arabayla kaçmaya çalışmayınız. Bunun yerine, en yakındaki sağlam binanın yanına ulaşarak, burada hortumun geçmesini bekleyiniz.^[5]