Hayvanlarda Evcilleştirme Sendromu Nedir? Evcilleşen Hayvanlar Nasıl Değişimler Geçirir?

Evcilleştirme sendromu; insanlara yakın, sosyal bağlar kurabilme yeteneğine sahip olan, bazı durumlarda da psikolojik destek sağlayabilen evcil canlılarda görülen, evcilleştirilen canlıların fenotipik ve psikolojik özelliklerinde değişimler yaşanmasına sebep olan evrimsel bir fenomendir. Kurtların köpeklere evrimleşmesi sonucu ortaya çıkan ağır başlılık, itaatkarlık, dişlerin küçülmesi ve kürklerdeki renk değişiklikleri gibi özellikler; evcilleştirme sendromunun bir örneğini oluşturur.

Yaklaşık 140 yıl önce Charles Darwin, evcil canlılarda, atalarında gözlenmeyen sarkık kulaklar, beyaz kürk lekeleri, daha küçük beyin ve dişler, uysallık gibi fenotipik ve psikolojik farklılıklar bulunduğunu fark etmiştir. Evcilleştirme sendromunda görülen bu tür değişimler, genelde canlıyı yırtıcılıktan uysallığa doğru değiştirir ve türün insanlarla sosyal bağlarını kuvvetlendirir. Köpeklerin bugün insanların en yakın dostlarından biri olmasının sebebi budur.

Fakat evcilleştirme sendromunun, yırtıcılığı tamamen ortadan kaldırmak gibi bir etkisi yoktur. Genellikle bu yırtıcı iç güdüler tamamen kaybolmaz, sadece baskılanır. Örneğin kedi veya köpeklerde hala avlanma davranışı mevcut olabilir. Bu durumda evcil hayvan sahipleri bu içgüdüleri yönlendirmek için oyuncaklar alabilir.

Evcil canlılar insanların yanındayken daha rahat yaşamaya alıştıklarından doğadayken avcılıkta kullandıkları organlar zamanla körelir. Bu körelme sonucunda evcilleşen hayvanlar doğada avlanamayacak hale gelir ve insanlara daha da bağımlı olur.

Köpek ve Tilkilerde Evcilleştirme Sendromu

Görünüşe göre evcilleştirme sendromu ilginç bir şekilde farklı canlı türlerinde ortak değişimler meydana getirebilmektedir. 1959'da Dmitri Belyaev tarafından başlatılan "The Silver Fox Domestication Experiment" adlı deneyde, gümüş tilkilerin evcilleştirildiğinde köpeklere benzer fenotipik ve psikolojik değişimler geçirdiği gözlemlenmiştir.^[1]

Bu deneyde en uysal olan tilkiler seçilip birbirleriyle çiftleştirilmiştir. Deney sonucunda köpeklere fenotipik ve psikolojik olarakoldukça benzeyen tilkiler ortaya çıkmıştır. Bu tilkiler, tıpkı evcil köpekler gibi uysal ve cana yakın, ayrıca fenotipik açıdan köpeklere büyük ölçüde benzerdir. Deney günümüzde hala devam etmektedir.

ResearchGate

Springer Link

Springer Link

Köpekler, evcilleştirme sendromunun güzel bir örneğidir. Bu sebeple bu konu üzerine akademik çalışmaların büyük bir kısmı köpekler üzerinden yapılır. Kurtlar, insanların yerleşik hayata geçtiği dönemlerde (tahminen 14.000 ila 20.000 yıl önce) köpeklere doğru evrimleşmeye başlamışlardır. Bu süreçte en uysal olanlar insanlarla daha sosyal bağlar kurabildiği için seçilmiş ve evrim o yöne doğru ilerlemiştir. Uysallık üzerinden oluşan bu seçilim baskısı bugün köpek dediğimiz canlıyı ortaya çıkarmıştır. Resimde de görebileceğimiz üzere köpeklerde kurtların aksine sarkık kulaklar, küçülmüş beyin, kıvrılmış kuyruk gibi değişimler meydana gelmiştir.

Daha önce de belirttiğimiz gibi genellikle evcilleştirme sonrasında canlının doğada kullandığı organlarda körelme meydana gelir. Örneğin köpeklerin insan ortamında avlanıp kendilerini veya yavrularını beslemesi, kurtların kendini ve yavrularını beslemesinden daha kolaydır; çünkü her türlü ihtiyaçları insanlar tarafından sağlanmaktadır. Bu sebeple köpeklerin avlanmakta kullandığı dişler zamanla küçülmüştür.

Köpek ırklarının büyük bir kısmı son 200-300 yılda evcilleştirilmiştir. Bu köpekler genellikle süs, güvenlik, çobanlık ve arkadaşlık etme amaçlı evcilleştirilmiştir. Köpeklerin farklı amaçlar doğrultusunda evcilleştirilmesi, farklı ırkların oluşmasına yol açar. Güvenlik amacıyla evcilleştirilen köpekler korumacı davranışlar sergilerken, sadece arkadaşlık amacıyla evcilleştirilenler daha cana yakın olabilir. Bunlar evcilleştirme sendromunun bir sonucudur. Evcilleştirme sendromu sonucu kurtlar, vahşi agresif yaratıklardan cana yakın dostlara dönüşmüştür.

Evcil Kümes Hayvanlarında Evcilleştirme Sendromu

Tarım ve çiftçiliğin 12.000 yıl önce başlamasıyla birlikte inek, domuz, tavuk, ördek, koyun, keçi gibi çiftlik hayvanları da evcilleştirilmeye başlanmıştır. Bu hayvanların sağladığı et, süt ve yumurta gibi ürünler onları daha değerli hale getirmiş, bu sebeple seçilim baskısı bu yönde oluşmuş ve evcilleştirilmeye devam edilmişlerdir. Kümes hayvanları sadece et ve süt ürünleri için değil; aynı zamanda süs, davranış ve giyim için de evcilleştirilmiştir.

Süslü kümes hayvanları farklı boyutlara, şekillere, renklere ve tüy yapısına sahiptir. Bu açıdan süslü kümes hayvanları büyük çeşitlilik gösterir. Yani süslü kümes hayvanları üzerindeki seçilim baskısı "süslü olmak" üzerinden oluşmuştur. Bu seçilim baskısıyla birçok ırk kıvırcık veya yumuşak tüyler, kısa bacaklar, ayak tüyleri, uzun kuyruk tüyleri, renk çeşitliliği gibi özellikler sergilemektedir.

Bunun yanı sıra davranış üzerinden oluşturulan bir seçilim baskısı da mevcuttur. Örneğin, dövüş yetenekleri üzerinden yetiştirilen ırklar uysal olmanın aksine daha agresif ve çatışmaya eğilimlidir. Tüm bu evcilleştirilen ırklar tipik bir evcilleştirme sendromu örneği olarak çeşitli renklere veya genel olarak atalarına kıyasla daha farklı fenotipik özelliklere sahiptirler.

Wikimedia Commons

Wikimedia Commons

Evcil tavuğun kökeninin Kırmızı Orman Tavuğu yani Gallus gallus olduğu düşünülmektedir. Kırmızı Orman Tavuğu, evcil tavuklarla çaprazlandıktan sonra verimli yavrular vermektedir ve bu sebeple aynı tür olabilecekleri düşünülmektedir. Evcil kümes tavukları Kırmızı Orman Tavuğunun aksine daha uysal ve yumurta verimliliği açısından çok daha başarılıdır. Hatta insan ortamında sağlanan refah ve diğer imkanlar sayesinde daha düzenli ve daha sağlıklı yumurtalar üretebilecek şekilde evcilleşmişlerdir.

Evcil tavuklar insanlarla daha sosyal bağlar kurabilirler. İnsanların tavuklara yem vermesi, bakım sağlaması veya farklı fiziksel etkileşimler sonucu tıpkı evcil köpek ve tilkilerde olduğu gibi tavuklar da insanlarla sosyal bağlar kurmuş ve evcilleşme sürecinde bu bağlar giderek güçlenmiştir. Evcilleştirme sendromu farklı türlerde bu tip ortak değişimler meydana getirebilir.

Yabani koyunlar, evcil koyunların aksine daha kısa ve kaba yünlere sahiptirler. İnsanların tarımcılığa geçtiği dönemlerde giyim ve beslenme için yün, et ve sütten faydalanma ihtiyacı; koyunların daha yumuşak ve uzun yün, daha iyi süt ve et verimliliği üzerine bir seçilim baskısıyla karşılaşmasına sebep olmuştur. Bu ihtiyaç, evcil koyunların yabani koyunlardan evcilleştirilmesini teşvik etmiştir. Bu evcilleştirme sonrasında ataları olan yabani koyunların aksine daha yumuşak, uzun ve ipliksi yün, daha fazla renk çeşitliliği ve uysallık, daha fazla et ve süt verimliliği gibi özelliklere sahip olan evcil koyunlar evrimleşmiştir.