Hawthorne Etkisi Gerçek Değil: 20. Yüzyılın En Etkili Sosyal Bilim Çalışmalarından Biri, Aslında Oldukça Kötü Bir Çalışmaydı!

Hepimiz bir şeyleri adlandırmayı severiz, hele ki verdiğimiz isimler "bilimsel" ise. İnsanların Dunning-Kruger Etkisi olarak adlandırmayı sevdiği olgunun çeşitliliğine bir bakın: Diğer insanların bildiklerini abarttığı fikri, birinin agresif bir şekilde hatalı olduğu bir an ya da kısaca aptal insanların aptal olduklarının farkında olmadıkları inancı... Bu durumlara bir ad vermek için hepsine yapıştırdığımız etiket, Dunning-Kruger etkisi denilen olgudan başkası değil.

Bilimin bir olayı incelemiş ve ona bir isim vermiş olduğu fikri bize iyi hissettirir. Fakat bazen, o bilimsel hikayelerin köklerine indiğimizde anlatımlarının büyük ölçüde çarpıtılmış olduklarını keşfedebiliriz. Örneğin, modern plasebo araştırmalarının yaratılış efsanesi olan Dr. Henry Beecher'ın İkinci Dünya Savaşı'nda askerleri tedavi ederken morfininin bitmesi ve tuzlu su çözeltisiyle doğaçlama yapması araştırıldığında bugün bildiğimiz hikâye paramparça olur. Çünkü "hikâyeyi" destekleyebilecek birincil bir kaynak yoktur.

Bugün, bir başka bilimsel efsanenin daha yıkılması gerekiyor. Uzun zaman önce fabrika işçilerinin üzerinde çalışmalar yapıldığını ve buna bağlı olarak çalışma ortamlarının farklı şekillerde değiştirildiğini duymuş olabilirsiniz. Bu çalışmalarda, bilim insanlarının ne yaptığından bağımsız olarak işçilerin verimliliği sürekli artmaya devam ediyordu. Fikir, bir çalışmanın parçası olmanın belki de gördüğümüz ilgi nedeniyle davranışlarımızı değiştirdiğiydi. İşte bu fikir, Hawthorne etkisi olarak biliniyor ve bugünkü insan kaynakları departmanlarının kurulmasında da bizzat bu fikir rol oynamış.

Ancak Hawthorne fabrikasında gerçekte ne olduğunu incelemek için 20. yüzyıla geri gittiğimizde, günümüzün bir lise öğrencisinin okul projesi olarak sunması halinde geçer not dahi alamayacağı bir dizi deney keşfediyoruz!

Basit Bir Açıklama

Chicago şehir merkezinin batısında, Al Capone'un Chicago polisinin ona ulaşamaması için saklanarak yaşadığı yerde, Cicero/Illinois banliyösü bulunur. Fakat başlangıçta Cicero'nun adı Hawthorne'du ve neredeyse bir yüzyıl boyunca kasaba, Hawthorne Works olarak bilinen bir fabrika kompleksinin yeriydi.

Fabrika 1994 yılında bir alışveriş merkezi otoparkına yer açmak için yıkıldı, ancak zirvede olduğu dönemde bünyesinde çoğu Avrupalı ​​olan 40.000'den fazla erkek ve kadın göçmeni işçi olarak çalıştırıyordu. Kompleks, o dönemde telefon sektörünün tekelini elinde bulunduran AT&T'nin tek telefon ekipmanı tedarikçisi olan Western Electric'e aitti.

1924'ten 1932'ye kadar, yapay aydınlatmada değişikliklerle başlayarak verimliliğin nasıl artırılabileceğini görmek adına Hawthorne Works'te bir dizi deney yapıldı. Bu deneyler hiçbir zaman gerektiği gibi belgelenip yazılmamış olsalar da sonuçları ticari bir dergide yer aldı. Bu çalışmalara atfen ilk kez 1953 yılında "Hawthorne etkisi" ifadesinin kullanıldığı görülüyor.

Etki, "işçilerin gördüğü sosyal muameleye ve özel sosyal konuma dayanan üretimdeki belirgin artışlar" olarak tanımlandı ve J.R.P. French tarafından yazılan bir ders kitabının bir bölümünde basıldı.

Buradan itibaren Hawthorne etkisi, Milgram'ın elektrik şoku verme deneyi ve Stanford Hapishane Deneyi ile birlikte ders kitaplarında, bize insan doğası hakkında çok şey öğreten klasik deneylerden biri olarak konumlandı ve dünya çapında yayılmaya başladı. Bu ders kitaplarının bize anlattığı üzere deneyi yapanlar ne yaparsa yapsın Hawthorne fabrikasındaki işçiler her zaman daha çok çalışıyor, bir çalışmaya katılmak kişinin davranışını değiştirmeye yetiyordu.

Ancak bu davranışın neden değiştiği, hikâyeyi kimin anlattığına bağlı olarak biraz farklı şekillerde açıklanıyordu. Bir görüş, bunun nedeninin işçilere özel ilgi gösterilmesi olduğunu düşünüyordu. Bir başkası ise bunun nedeninin farklı şekilde denetlenmeleri olduğunu söyledi. Belki de bunun nedeni, üzerlerinde çalışıldıklarının farkında olmaları veya çalışmanın amacının ne olduğuna dair bir fikir oluşturmuş olmaları ve bu fikre uyum sağlamaya çalışıyor olmalarıydı.

"Hawthorne etkisi" tabiri tüm bu karmaşık söylemleri ifade etmeye başladı. Akademik literatürde pek çok eleştirmenin de işaret ettiği gibi, insanlar üzerinde deneyler yaptığınızda bu, elde ettiğiniz her türlü tuhaf bulgunun üzerine yapıştırılması kolay bir etiket: "Işıkları kıstığımızda işçiler daha mı üretken oldu? Çok garip. Hawthorne etkisi olsa gerek!"...

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Dahası, orijinal Hawthorne çalışmalarından elde edilen verilerin hiçbir zaman yayınlanmadığı göz önüne alındığında, orada tam olarak ne olduğuna dair spekülasyonlar arasında kaybolmamız işten değil. Ancak şans eseri, modern araştırmacılar bu deneylerden elde edilen bazı verileri buldular ve ortaya çıkardıkları şeyler aşırı basitleştirmeler, baştan savma metodolojiler ve bu etkinin "keşfi" sonrası devam ettirilen çalışmalarda göz ardı edilen sosyopolitik bir manzaraydı.

Araştırmada Gerçekten Neler Oldu?

Her şey Ulusal Araştırma Konseyi'nin daha iyi aydınlatmanın işçi verimliliğini artırıp artırmadığını araştırmaya karar vermesiyle başladı. Bu, Hawthorne Fabrikası'nda gerçekleştirilen ilk araştırma dizisiydi ve sonuç, fabrika içindeki yapay ışıklar daha parlak ya da daha sönükken, yani her iki durumda da işçilerin daha çok çalıştığıydı.

Ancak 2011 yılında, John A. List ve Steven D. Levitt üniversite arşivlerinde mikrofilm üzerinde yeni keşfettikleri bir veriyle bu aydınlatma deneylerine ilişkin analizlerini yayınladılar. 1924 ile 1927 yılları arasında gerçekleştirilen bu çalışmalar dizisinin oldukça karmaşık olduğunu söylemek yerinde olacaktı. Olan biten hakkında başka açıklamalar da vardı. Mesela ışıklar, bu fabrikanın işçilerinin tek izin günü olan pazar günleri değiştirilirdi ve ertesi gün, yani pazartesi üretkenlik sıklıkla artardı. Peki altı gün aralıksız çalışıp sonunda bir gün tatil yaptığınızda daha üretken olmanız gerçekten şaşırtıcı mıydı?

Dahası, Hawthorne Works'ün kendi güç jeneratörü vardı ve sık voltaj dalgalanmaları nedeniyle yapay aydınlatmanın yoğunluğu değişiklik gösteriyordu. Bu ışık pencerelerden gelen ve mevsimden mevsime değişen doğal ışıkla birleştiğinde, ampullerde yapılan katı değişikliklerin genel üretkenlik üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu fikrinin kanıtlanmış olmaktan çok uzak olduğunu görebiliyoruz.

Ayrıca, kontrol grupları meselesi de var. Üç aydınlatma deneyi yapılmış; ilkinde ve sonuncusunda üretkenlik artışını karşılaştıracak bir kontrol grubu yokmuş ve bu, diğer bulgularla birlikte oldukça anlamlı: Üretkenlik sadece ışıkların değiştirildiği odalarda değil, aynı zamanda deneyin bir parçası olmayan odalarda da artmış! Yani Levitt ve List'e göre Hawthorne çalışmaları 20. yüzyılın en etkili sosyal bilim araştırmaları arasında olsa da bu araştırmaları başlatan aydınlatma deneyleri en iyi ihtimalle karışık sonuçlar vermekten öteye gitmiyordu.

Akabindeyse röle çalışmaları başladı. Röleler, telefon santrallerinde kullanılan ve elektrikle çalıştırılan anahtarlardır. Hawthorne Works'te çalışan kadınlar, teker teker 32 ayrı operasyon gerçekleştirerek bu parçanın montajını gerçekleştiriyorlardı. Birleştirilmesi tamamlanan röle bir kanala yollanır ve kaydedilirdi. Bu kadınlar, günde dokuz saat; haftada beş buçuk güne kadar, yılda 300 gün boyunca her dakika bu rölelerin montajını yapmak zorundalardı.

Çalışma için beş kadın ana fabrika katından alındı ​​ve çalışma koşulları değiştirilirken röleleri monte etmeye devam etmek zorunda oldukları bir test odasına götürüldü. 1927'den 1932'ye kadar çalışmayı denetleyen erkekler, bu kadınların haftalık olarak çalışmak zorunda oldukları gün sayısı, mola süreleri, nerede oturdukları ve onlara verilen teşvikler gibi değişkenlerle oynadılar. Verileri 1990'larda yeniden analiz eden McMaster Üniversitesi'nden Stephen R. G. Jones'a göre, deneyi yapanlar ne yaparsa yapsın kadınların üretkenliğinin arttığı fikri bu yüzden doğru değildi.

Tekrar etmemiz gerekirse, deneyler gerçekten de karmaşıktı. Bilimde iki şey bağlantılı gibi görünebilir, ancak bu bağlantı aslında "karıştırıcı" olarak bilinen üçüncü bir değişkenden gelir. Örneğin boğulma olayları, dondurma satışıyla bağlantılı olabilir; ancak elbette buradaki karıştırıcı, her ikisinde de artışa neden olan yaz mevsiminin kendisidir.

Hawthorne fabrikasındaki bu röle çalışmaları sırasında tam olarak neler olduğunu araştıran araştırmacılar, birçok potansiyel karıştırıcı buldu. Örneğin, çalışma koşulları sadece deneyi yapanların yaptıklarına göre değil, zamana göre de değişmişti. 1920'ler, 1929'un sonlarında hem Londra Menkul Kıymetler Borsası'nın hem de Wall Street'in Büyük Bunalım'ı başlatan çöküşüne sahne oldu. Hawthorne'un en alt kademesindeki bir çalışan, kendisini kasvetli bir mali ortamda işsiz bulmamak için pekâlâ daha çok çalışmış olabilirdi. Ayrıca, beş kişilik gruptaki kadınlardan ikisinin yeri, iddiaya göre çok konuşkan oldukları için ya da belki de kendileriyle diğer katılımcılar arasındaki çekişmeler nedeniyle deney sırasında değiştirilmişti. Kısacası deneyler kesinlikle titizlikle yapılmamıştı.

Daha da endişe verici olanı, kadınların "etraflarında bir şeyler olduğu" için mutlu bir şekilde daha çok çalıştıklarına dayanan Hawthorne etkisinin kısırlaştırılmış hikayesiydi, bu bakış açısı işçileri birer insan olarak değerlendirmiyor ve sosyopolitik önem taşıyan asıl meseleyi gizliyordu.

Bu küçük kadın grubunun özel röle test odasında daha çok çalışmasının nedeni kısmen elde ettikleri güç ile ilgiliydi. Ana odadaki kadınlara göre daha az denetleniyorlardı ve koşullarının nasıl değiştirileceği konusunda kendilerine danışılıyordu. Bazılarıyla elli yıl sonra röportaj yapıldığında "amirlerinin çok sert olduğu söylenen eski departmanlarına geri dönmek istemedikleri" için çok çalıştıkları öğrenildi. Ayrıca test odasında olmanın nesini sevdikleri sorulduğunda içlerinden biri hemen şöyle dedi: "Test odasında daha fazla para kazanırdık!" Edwin Gale, bir yorumunda Hawthorne Çalışmaları araştırmalarının öyküsünü şöyle özetliyor:

1920'lerde fabrika yaşamının zorlu atölye koşullarını daha insancıl, yine de daha kârlı hale getirmek isteyen araştırmacıların öyküsü.

Western Electric ayrıca sendika üyeliğini yasaklamış, ancak aynı zamanda grevlerden ve çalışanların huzursuzluğundan da bıkmıştı. Deneyleri denetlemek üzere getirilen akademik danışman Elton Mayo, bu huzursuzluğu çalışma koşullarından kaynaklanan bir sorun olarak değil, psikopatolojiden kaynaklanan bir problem olarak gördü. Sorun içerideki çürük elmalardı, sistemin kendisi değil (!). Aslında, röle çalışmalarında değiştirilen kadın katılımcılardan birinin Bolşevik olduğunun bildirildiğini ve bu yüzden çalışmadan çıkarıldığını da yazdı! Bu çatışmanın siyasi imalarıyla karşı karşıya kaldığında, aslında kadının o sırada anemik olduğunu ve bu yüzden kendi kendine "paranoyak meşguliyetler" ürettiğini belirtmişti.

Sonuç

Bir zamanların bu ünlü deneylerinin, yönetimsel düşünceyi çalışanlarına optimizasyona ihtiyaç duyan robotlar gibi davranmaktan uzaklaştırması ve insan kaynakları departmanlarının önünü açarak işveren-çalışan ilişkilerine daha insani bir yaklaşım sağlaması ve işçilere karşı bağnaz, insanlık dışı bir bakış açısı sunduğu düşüncesi oldukça ironik. Michiel Kompier'in mite ilişkin tartışmasında yazdığı gibi, işçilerin de işverenleri gibi duygulara sahip olduğunun kabulünü "bilimsel bir buluş" olarak konumlandırmanın da alaycı bir yanı var.

Agora Bilim Pazarı

Yaşsız Bilim Kitapları

Devamını Göster

₺700.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Hawthorne etkisine dair bu sığ efsane, çeşitli nedenlerden dolayı varlığını sürdürüyor. Üniversite birinci sınıf öğrencilerine eğitimlerinin başında aşılanan harika bir hikâye bu, bu da kariyerlerine başladıklarında kalıcı olmasını sağlıyor. Yöneticilere üretkenliğin yalnızca sosyal kaygılarla bağlantılı olduğuna dair de "faydalı" bir hikâye sunuyor; böylece ücret artışı veya çalışma koşullarının iyileştirilmesi ihtiyacını hafifletiyor. Ayrıca varlığını sürdürüyor, çünkü akademisyenler bile entelektüel tembellikten her zaman kaçamıyor.

Elbette, insanlar izlendiklerinde davranışlarını değiştirebilirler. Ancak araştırmacıların çalışmalarında tam olarak ne tür davranış değişikliğini kontrol etmek istediklerine karar vermeleri gerekiyor. Katılımcıların onları memnun etmeye çalışmasından mı endişeleniyorlar? Katılımcıların gözlemlendiklerini fark etmeleri konusunda endişeleniyorlar mı? Katılımcılar gerçeklerden utandıkları için farklı cevaplar verebilirler mi? Bunların hepsi çalışmalarda farklı etkiler ve bu tuhaf sonuçları toplayıp üzerlerine "Hawthorne" çıkartması yapıştırmak yerine, çalışmaların bunları daha iyi kontrol etmesi gerekiyor.

Hawthorne etkisini diğer tüm etkilerden izole ederek analiz etmeye çalışan 86 ayrı çalışmanın yer aldığı 1989 tarihli bir araştırma, bu etkinin varlığına dair hiçbir kanıt bulamadı. Hawthorne etkisi diye bir şey yok. Hawthorne Çalışmaları'nda yaşananların karmaşıklığı ve bu deneylerin özensizliği göz önüne alındığında, "Hawthorne etkisi" ifadesini kullanımdan kaldırmanın zamanı geldi diyebiliriz.

Gelin, bu yazıda anlatılanları özetleyelim:

• Hawthorne etkisi, bir çalışmadaki insanların sırf üzerinde çalışılıyor diye davranışlarını değiştirdiği fikrine verilen kafa karıştırıcı bir isimdir.
• Etki, 1920'lerde ve 30'larda Hawthorne Works fabrikasında yapılan özensiz araştırmalardan ortaya çıkmış; ancak bilim insanlarının işçilerin ortamını değiştirmek için yaptıkları her şeyin üstüne bildirilen işçi verimliliğindeki artış, bir dizi başka faktörle açıklanabilir.
• Bilim insanları, herhangi bir tuhaf bulguyu "Hawthorne etkisi" olarak açıklamak yerine, bir çalışmaya katılım nedeniyle ortaya çıkabilecek araştırmacıları memnun etme isteği veya gözlemlendiğini hissetmek gibi belirli etkileri kontrol etme konusunda daha iyi bir iş yapmalıdır.