Radyo Dalgaları Nedir? Radyo Nasıl Çalışır?

Radyo dalgaları, elektromanyetik spektrumda (tayfta) en büyük dalga boyuna, yani en küçük frekansa sahip elektromanyetik dalgalardır. Öyle ki Dünya'nın boyutuyla kıyaslanabilecek ölçüde büyük bir dalga boyuna sahip olabilirler.

Radyo dalgalarının frekans aralığı 300 gigahertz (GHz) ile 30 hertz (Hz) arasındadır. Bu değerler dalga boyu olarak 1 milimetre (mm) ile 10,000 kilometre (km) aralığına karşılık gelir.

Radyo dalgaları ivmelenmekte olan yüklü parçacıklar tarafından üretilir. Her ne kadar radyo kelimesiyle özdeşmiş olsa da sadece yapay olarak üretilmezler. Yıldırımlar ve bazı astronomik olaylar da doğal radyo dalgası kaynağıdır.

Radyo Dalgası Ses Hızında mı İlerler?

Radyo dalgası mekanik dalga değil, tıpkı görünür ışık gibi bir elektromanyetik dalgadır. Bu nedenle ışık hızında ilerlerler. Yalnızca dalga boyları çok daha büyüktür (frekansları çok daha düşüktür).

Radyo Dalgalarının Keşfi

Radyo dalgaları ilk olarak 1867 yılında İskoç matematiksel fizikçi James Clerk Maxwell tarafından teorik olarak öngörülmüştür. Günümüzde Maxwell denklemleri olarak da bilinen bu teori, ışığın bir elektromanyetik dalga olduğunu göstermiştir.

1887 yılında Alman fizikçi Heinrich Hertz, laboratuvarında deneysel olarak radyo dalgaları üreterek, Maxwell'in teorisini doğrulamıştır. Bu deneyde radyo dalgalarının ışık ile aynı özellikleri (polariasyon, kırılma vb.) taşıdığını göstermiştir.

1894-1895 yılları arasında İtalyan mucit Guglielmo Marconi, ilk radyo alıcı ve vericisini geliştirmeyi başarmış ve bu başarısıyla 1909 Nobel Fizik Ödülü'nü kazanmıştır.

Radyo Dalgası Nasıl Oluşur?

Radyo dalgaları ivmelenen yükü parçacıklar tarafından oluşturulur. Yapay olarak bunu sağlamak için zamanla değişen elektrik akımları kullanılır. Bu amaçla özel olarak şekillendirilmiş metal iletkenler olan antenler icat edilmiştir. Radyo vericisi adı verilen elektronik aygıt, antene salınım yapan (osilasyon yapan) bir elektrik akımı gönderir. Böylelikle anten bu gücü radyo dalgaları olarak yayar.

Yayıldıktan sonra bir radyo alıcı bu sefer tersi prensiple bu dalgaları yakalar. Radyo dalgaları antene çarptığı zaman metaldeki elektronları ileri geri hareket ettirir. Böylelikle alıcı tarafından tespit edilebilir bir osilasyona neden olur.

Radyo Nasıl Çalışır?

Radyo dalgaları müzikleri, görüşmeleri, fotoğrafları ve veriyi görünmez olarak ve genelde milyonlarca kilometre öteye hava üzerinden iletirler. Bu her gün binlerce farklı yolda gerçekleşir. Radyo dalgaları görünmez ve insanlar tarafından tamamen fark edilmez olsa bile, hayatımızı tamamen değiştirmişlerdir. 

Özünde radyo, inanılmaz basit bir teknolojidir: Bir antene zamanla değişen bir elektrik akımı uygulanması sonucunda radyo dalgaları antenden yayılır. Alıcı bir antene çarpan bu dalgalar, elektronları titreştirerek tespit edilebilir bir osilasyona neden olur. Ardından bu dalgalar, radyo içerisinde çeşitli işlemlerle mekanik ses dalgalarına dönüştürülür.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bugün tüm radyolar bilgi iletmek için sinüs dalgaları kullanır. Binlerce radyo dalgası mevcuttur. TV, radyo yayınları, polis ve itfaiye radyoları, uydu aktarımları, cep telefonu görüşmeleri, GPS sinyalleri vb. Her bir farklı radyo dalgası, farklı bir sinüs dalga frekansı kullanır ve bu şekilde birbirinden ayrılırlar. 

Radyo, alıcı ve vericiden oluşur. Verici anten, bir çeşit mesajı veya bilgiyi alarak (birisinin sesi, TV görüntüsü veya internet verisi) bunu bir sinüs dalgasına kodlar ve radyo dalgaları ile iletir. Alıcı radyo dalgasını alır ve aldığı sinüs dalgasındaki mesajı çözer. Bir antene elektrik verip bu elektriği keserseniz radyo dalgası oluşur. Elektriğin gücü kapsama alanını, kesme oranı frekansını oluşturur. Fakat buna bir bilgi yüklemek için ayarlayıcı kullanmalısınız. 

Ayarlayıcı, bilgiyi sinüs dalgası olarak radyo dalgasının üzerine bindirir, yani elektrik akımını kontrol eder. Bilgi bir çeşit telgraf gibi iletilir. Verici şifreler, alıcı çözer, tıpkı iki insanın konuşması gibidir. Elektronik cihazların çalışma şekli böyledir.

Radyolarda istediğimiz kanalı dinlemek için frekans ayarı yaptığımızda aslında dalga boyunu da ayarlamış oluruz. Elbette radyoya ulaşan bu dalgalar birer elektromanyetik dalgadır ve insanlar tarafından tespit edilemez. Bu nedenle ona yüklenen veri (görüntü, video, ses vb.) dönüştürülmelidir.

Radyolar, isimlerini radyo dalgalarından alırlar. Radyo dediğimiz cihazın anteni, havada ışık hızıyla hareket eden elektromanyetik dalgaları tespit ederek, onları ses hızında yayılan mekanik dalgalar olan ses dalgalarına çevirir. Dolayısıyla radyo isimli cihaz, iki farklı dalga tipi arasındaki bir dönüştürücü olarak da düşünülebilir.

Radyo Dalgası Kaynakları

Aynı zamanda doğal radyo kaynakları da bulunur: Şimşekler bunun iyi bir örneğidir. Çünkü burada da ivmelenen yüklü parçacıklar söz konusudur. Bununla birlikte manyetik alanı değişen, astronomik cisimler de radyo dalgaları yayınlarlar. Wind uzay aracı üzerindeki bir radyo astronomi ölçüm cihazı olan Waves, Güneş'in koronası ve diğer gezegenlerden gelen radyo dalgalarını kaydetmiştir.

Radyo Astronomi ve Radyo Teleskoplar

Dünya dışı doğal radyo dalgası kaynaklarının bu özelliklerinden ötürü radyo teleskopları, gezegenlerin, kuyruklu yıldızların, dev gaz ve toz bulutlarının, yıldızların, galaksilerin, kara deliklerin ve daha birçok gök cisminin gözlemini yapmaktadır. Bu kaynaklardan gelen radyo dalgalarını inceleyerek cismin bileşenleri, yapısı ve hareketi gibi nicelikler belirlenebilmektedir.

Radyo astronominin büyük bir avantajı, büyük dalga boyundan ötürü ölçümün Güneş ışığından, bulutlardan ve yağmurdan etkilenmemesidir. Radyo dalgaları, görünür bölgeden çok daha büyük oldukları için radyo teleskoplar, daha çok bilinen görünür bölge teleskoplarından yapısal olarak farklıdır. Öncelikle çok daha büyüktür ancak çanağı bir ölçüde hafifletebilmek için üzerine küçük delikler açılabilmektedir.

Ancak görüntülemelerinde çözünürlük herhangi bir optik teleskoba göre bile küçüktür. İyi çözünürlüklü bir görüntüleme için genellikle tek bir teleskop gibi davranan daha küçük teleskopların dizilimli bir birleşimi kullanılır. Böylece çözünürlük teleskopların bulunduğu tüm alana göre olur. Bu teknikle New Mexico'daki VLA toplamda 36 km'lik bir genişliğe sahiptir.

Mesela 408 MHz'e ayarlanmış bir radyo teleskopla gökyüzüne bakarsak, görünür bölgenin bize göstereceklerinden daha farklı şeyler görürüz. Uzaklardaki yıldız oluşum bölgeleri, süpernova kalıntıları ve pulsarlar (atarcalar-atma yapan nötron yıldızları) bunlara örnektir.

Radyo teleskopları ile ayrıca kuazarları (yıldızsı radyo kaynakları-dev nebulalar, öncül yıldızlar ve merkezde bunlarla beslenen süper dev kara delikten oluşan galaktik sistemler) da gözlemleriz. Bu çok uzak gök cisimlerinin görünür bölge ışıkları aramızda kalan diğer gök cisimleri tarafından bloke edilir. Ancak radyo teleskoplar ile gözlendiklerinde daha net ve parlak görülürler.

Hidrojen 21 cm Çizgisi

Astronomi gözlemlerinin belki de en önemlilerinden birisi, hidrojenin 21 santimetre çizgisidir. Frekans olarak 1420 MHz değerine karşılık gelen bu çizgi, hidrojenin 1s temel durumundaki iki farklı seviye arasındaki geçişten gelir. Bu durum elektron spini ve nükleer spin ile alakalıdır. Bu iki spinin aynı yönlü olduğu durumdan, zıt oldukları duruma geçişi sırasında 21 cm dalga boyuna karşılık gelen (1420 MHz) bir radyo dalgası yayınlanır.

Evrende bolca hidrojen bulunduğundan, hidrojenin 21 cm çizgisi gözlemi birçok noktada aydınlatıcı veriler sunar.

Radyo Paraziti-Gürültüsü

Şehir şebekesinden alınan elektriğin geçtiği her kablo da aslında bir radyo dalgası kaynağıdır. Unutmamak gerek ki ivmelenen yüklü parçacıklar bu dalgaları üretecektir. Bu nedenle radyo teleskopların sinyal-gürültü oranını (SNR) yüksek tutmak için, bu tür kaynaklardan uzak ıssız yerler tercih edilir. Aksi takdirde arka plandan gelen parazit, veriyi daha anlaşılmaz kılacaktır.

Radyo Dalgaları Uzayda Sonsuza Kadar Yayılır mı?

Bazı bilim kurgu filmlerinde görülebilen, Dünya'daki yayınların uzaya yayıldığı bilgisi tam olarak doğru değildir. Antenden çıkan dalgalar belirli bir açıyla çıktığı için, mesafe kat ettikçe daha büyük bir alana dağılırlar. Bu nedenle belirli bir mesafe sonra, birim alana düşen sinyal o kadar azalacaktır ki bir gürültü haline gelecek, hatta yok olacaktır.

Kısaca Radyo Dalgalarının Özellikleri

• Birer elektromanyetik dalgadır (tıpkı görünür ışık gibi).
• Mekanik dalga olmadıklarından, adlarının ima ettiği gibi ses hızında değil, ışık hızında hareket ederler.
• Elektromanyetik dalga olduklarından dolayı yayılmak için bir ortama ihtiyaç duymazlar.
• Elektromanyetik spektrumun (tayfın) en yüksek dalga boylu, en düşük enerjili bölümünde yer alırlar.
• Frekansları 30 hertz (Hz) ile 300 gigahertz (GHz) arasında değişir (farklı kaynaklar biraz farklı aralık tanımlayabilir).
• Dalga boyları 1 milimetre (mm) ile 10,000 kilometre (km) arasında değişir (farklı kaynaklar biraz farklı aralık tanımlayabilir).
• İvmelenen yüklü parçacıklar tarafından üretilirler.
• Verici antenler zamanla değişen elektrik akımları aracılığıyla radyo sinyalleri yayar. Alıcı antene vuran bu dalgalar aynı şekilde elektronları osilasyona maruz bırakır ve bu dalga radyo tarafından analiz ederek çözümlenir.
• Radyo dalgalarıyla aktarılan veriler, daha sonra uygulamaya göre diğer türlere dönüştürülür. Örneğin radyoda ses dalgalarına dönüştürülür.
• Yıldırım ve şimşek gibi yüklü parçacıkların hareketini içeren doğa olayları sırasında üretilebilirler.
• Yüklü parçacıkların ivmelenmesini içeren, özellikle manyetik alana sahip gök cisimlerindeki çeşitli süreçlerle üretilebilirler (kara delikler, kuazarlar, nötron yıldızları vb.).
• Radyo teleskoplar yapısal olarak optik teleskoplara benzer fakat farklılıkları bulunur.
• Radyo teleskopların çözünürlüğünü artırmak için, dizi halinde birçok radyo teleskop bir arada kullanılır.
• Hidrojenin 1s temel durumunda, nükleer spini ve elektron spiniyle alakalı geçiş sırasında 21-cm dalga boyuna (1420 MHz frekansa) denk düşen bir radyo dalgası üretilir. Evrende hidrojen en yaygın bulunan element olduğundan bunun gözlemi astronomide büyük bir öneme sahiptir.