Cinsel Yamyamlık Nedir? Hangi Canlılar Partnerini Yiyor?

Cinsel yamyamlık; bir canlının çiftleşme sırasında, öncesinde veya sonrasında partnerini yemesi davranışıdır. Canlılar arasında nadir bir davranıştır ve genellikle dişi örümceğimsilerde (Araknidler'de) görülür. Genel olarak nadir görülmesine rağmen birçok örümcek ve akrep ailesinde yaygın görülen bir davranıştır.

Bu davranış, her ne kadar çeşitli yırtıcı omurgasızlarda bulunsa da bu konuda yapılan akademik çalışmalarda genellikle örümcekler veya peygamber develeri kullanılmıştır. Çoğu çalışmanın bu canlılara odaklanmış olması, bu canlılardaki cinsel yamyamlık davranışı hakkında daha fazla bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır.

Canlının kendisi ile çiftleşmek isteyen partnerini öldürüp tüketmesine sebep olan cinsel yamyamlık, cinsel çatışmanın zirvelerinden biridir. Cinsel yamyamlık genel olarak dişilere avantaj sağladığı için dişi ve erkek bireyler arasında bir cinsel çatışmaya yol açar. Eşeyler arası bu çatışma evrimsel süreçte farklı hayatta kalma ve üreme stratejilerinin gelişmesine sebep olmuştur.

Cinsel yamyamlığın dişilere avantaj sağladığını söylemek kolaydır. Çünkü genellikle karşı cinsi tüketen birey dişi, tüketilen birey ise erkektir. Dişi, partnerini tüketerek hem kendini hem de ileride oluşacak yavrularını besleyebilir. Fakat bu davranışın erkekler için avantaj sağladığını söylemek zordur. Genellikle erkek olan kurban, yamyamlığa kurban giderse ileride çıkabilecek çiftleşme fırsatlarını kaybeder. Bu da kurbanın soyunun devamlılığı için tehdit oluşturur.

Cinsel yamyamlık iki açıdan popülasyonun evrimsel açıdan dezavantajlı bir konumda olmasına sebep olabilir. İlk olarak; erkek birey çiftleştikten sonra dişi tarafından tüketilirse popülasyondaki birey sayısı azalır ve popülasyon yok olma ihtimali ile karşı karşıya kalabilir. Ayrıca erkek birey çiftleşmeden önce yenebilir ve bu da erkek veya dişi bireylerin çiftleşemeden ölmesi demektir, bu durumda yumurtalar döllenemez ve popülasyon yok olma riski ile karşı karşıya kalabilir.

Fakat bu davranışın arkasındaki evrimsel mekanizmalar aydınlatıldığında, bu tür bir davranışın popülasyonda nasıl yaygınlaştığı anlaşılmaktadır. Ayrıca şunu da eklemek gerekir ki, yapılan bir akademik çalışmada çiftleşme öncesi cinsel yamyamlığın popülasyonun büyüme oranını büyük ölçüde azalttığını, çiftleşme sonrası cinsel yamyamlığın ise popülasyonun büyüme oranını arttırabileceği gösterilmiştir.^[10]

Yamyamlığın yavru sayısını ve hayatta kalma şansını arttırdığı türlerde bile erkekler dişilere temkinli yaklaşır ve çiftleşmeden sonra hızla geri çekilir. Bu da erkeğin yamyamlık konusunda dişi kadar istekli olmadığını göstermektedir. Cinsel yamyamlık neticesinde tüketilen bireyler, yenmemek için farklı stratejiler geliştirebilirler.

Gariptir ki, birçok türde cinsel yamyamlık sperm dişiye aktarılmadan önce gerçekleşir. Bu durumda cinsel yamyamlık erkeğe herhangi bir avantaj sağlayamaz. Bu durum cinsel yamyamlığın evrimi konusunda uzun süren tartışmalara sebep olmuştur. Peki eşeyler arasındaki bu çelişkilere rağmen cinsel yamyamlık evrimsel süreçte nasıl ortaya çıktı?

Cinsel Yamyamlığın Evrimsel Nedenleri

Cinsel yamyamlık farklı türlerde farklı şekillerde evrimleşebilir. Bu sebeple tek bir genel model, cinsel yamyamlığı açıklamak için yetersizdir. Farklı canlı türlerindeki cinsel yamyamlık davranışını açıklamak için farklı modeller geliştirilmesi bu davranışın altında yatan evrimsel sebebin ve eşeyler arasındaki avantaj/dezavantaj dengesinin anlaşılması açısından büyük öneme sahiptir.

Bilindiği gibi evrimsel süreçte sadece tek bir bireye sağlanan avantajlar popülasyonun yok olma ihtimalini arttırabilir. Çünkü evrim, popülasyonların üzerine uygulanan seçilim baskısı sonucunda popülasyondaki gen frekansının değişimidir. Yani evrimsel süreçte odak noktası bireyin değil, popülasyonun çıkarıdır. Bu hem sosyal davranışların hem de cinsel yamyamlık davranışlarının altında yatan evrimsel mekanizmanın sebebine ışık tutmaktadır.

Cinsel yamyamlık, doğurganlığı arttırdığı ve besin mevcudiyetinin az olduğu bölgelerde evrimsel süreçte avantaj sağlayabilir. Fakat doğurganlığa fayda sağlamadığı veya besin mevcudiyetinin yeterli olduğu bölgelerde bu davranış, popülasyondaki erkek bireylerin karşılığı olmaksızın eksilmesine neden olacağı için popülasyonu yok olma riskiyle karşı karşıya bırakabilir. Bu gibi durumlar göz önünde bulundurularak cinsel yamyamlığın evrimini açıklamak için ortaya atılan 4 ana hipotez bulunmaktadır.

Adaptif Yiyecek Arama Hipotezi

Adaptif Yiyecek Arama Hipotezi en az tartışmalı hipotezlerden biridir. Bir canlı yiyecek arama kaygısı ile partnerini yiyebilir ve bu bazı durumlarda hem erkek hem de dişinin yararına olduğu için cinsiyetler arasında bir çatışma gözlemlenmez. Fakat bazı durumlarda dişi veya erkeğin tüketilmeye karşı olan direnci eşeyler arasında bir çatışmaya sebep olabilir.

Babalık yatırımı (İng: "Male parental investment") ile ortaya çıkan cinsel yamyamlık, cinsel çatışmanın önüne geçebilir. Babalık yatırımı durumunda erkek birey, yavru kalitesini arttırmak amacıyla kendi zamanından ve/veya enerjisinden harcama yapabilir. Hatta bazı aşırı durumlarda erkek birey, kendini yavruların kalitesini arttırmak amacıyla dişiye kurban olarak sunabilir. Bu tür bir cinsel yamyamlığa örnek olarak bir peygamber devesi türü olan Tenodera sinensis verilebilir.

T. sinenis türü babalık yatırımı denilen erkek fedakarlığının aşırı bir versiyonu olarak kendini dişiye ve ileride oluşacak olan yavrularına besin olarak sunabilir. Erkeğin kendi rızasıyla kurban edilmesi bir cinsel çatışmanın oluşmasını engeller. Erkeğin kendini besin olarak dişiye ve yavrulara sunması dişinin ve yavruların hayatta kalma ihtimalini arttırdığı akademik bir çalışmada doğrulanmıştır.^[1]

Erkeğini tüketen dişilerin yumurtaları ve üreme dokularının, erkeğini tüketmemiş olan dişilere göre daha fazla erkek kaynaklı amino asit içerdiği gözlemlenmiştir. Yani bu tür bir cinsel yamyamlık, erkeklerin yavrularına yaptığı babalık yatırımını güçlendirmektedir. Bu, cinsel yamyamlığın hem dişi hem de erkek bireyler için ortak bir çıkar sağlayabileceği anlamına gelmektedir.

Cinsel yamyamlığın cinsel çatışmaya sebep olduğu türlere örnek olarak Karadul (Latrodectus mactans) veya Zıplayan Örümcekler verilebilir. Karadul erkeğinin tüketilmeye olan isteksizliği evrimsel süreçte farklı üreme stratejileri geliştirmesine sebep olmuştur. Karadul erkeği çiftleşmeden önce yenmemek için ipleriyle dişiyi bağladıktan sonra çiftleşme başlar. Zıplayan örümceklerde ise durum tamamen farklıdır. Erkek önce dişinin farklı bir avı avlayıp tüketmesini bekler. Daha sonra ise dişiye kur yaparak çiftleşmeye başlar.

Ali Kaya

Ali Kaya

Cinsel yamyamlık sadece dişilerde gözlemlenmez. Ne kadar nadir olsa da erkeklerde de cinsel yamyamlık gözlenebilir. Örneğin Micaria sociablisis ve Allocasa brasiliensis örümceklerinde tüketen cinsiyet bakımından tersine çevrilmiş bir cinsel yamyamlık gözlenmiştir. M. Socialbilis üzerinden yürütülen bir laboratuvar deneyinde erkek birey kendisinden oldukça yaşlı olan bir dişi bireyle çiftleşmek yerine onu tüketmeyi tercih etmiştir. Yaşlı bireyin üreme başarısının düşük olması sebebi ile erkek birey, dişi bireyle çiftleşmek yerine onu yiyecek kaynağı olarak kullanmıştır.

Agresif Yayılma Hipotezi

Agresif Yayılma Hipotezi, cinsel yamyamlığın evrimiyle ilgili en tartışmalı hipotezlerden biridir. Bu hipoteze göre bir dişi avına karşı ne kadar agresifse, partnerini yeme ihtimali o kadar artar. Bu hipoteze göre dişinin erkeği tüketmesi, parterin besin değerine veya avantajlı diğer genetik özelliklerden bağımsızdır. Aksine, dişinin partnerini yiyip yememesi tamamen kendisinin agresiflik seviyesine bağlıdır. Bu seviye avına saldırma hızı ile ölçülebilir. Agresif dişiler, diğer dişilere göre daha büyük vücutlara sahip olabilir ve yamyamlık davranışında bulunabilir.

Eş Seçimi Hipotezi

Cinsel yamyamlık bir eş seçimi mekanizması olarak karşımıza çıkabilir. Belli avantajlı fenotipik özelliklere sahip olan erkekler, dişiler tarafından eş olarak seçilebilir. Dişinin, genetik olarak avantajlı olan bir erkeği seçmesi ileride oluşacak yavruların da genetik olarak avantajlı olacağı anlamına gelmektedir. Fakat genetik olarak dezavantajlı konumda olan bir erkek, dişi için iyi bir eş adayı değildir. Bu sebeple dişi, kendine besin sağlayabilmek açısından dezavantajlı konumda olan erkek ile çiftleşmeyi reddedip onu tüketmeyi seçebilir. Bu cinsel yamyamlık türü, çiftleşmeden önce yani sperm aktarılmadan gerçekleşir.

Yanlış Kimlik Hipotezi

Bazen dişiler, kendilerine çiftleşmek için kur yapan erkeklerin kimliklerini tanımlayamadığında onları yiyebilir. Bu hipoteze göre dişi, eş seçiminde erkeğin kimliğini tam olarak tanımlayamayabilir ve bu sebeple onu eleyerek tüketebilir veya erkeğin karşı cins olduğunu anlayamayıp onu av sanabilir. Bu hipotez için kesin bir kanıt bulunmamaktadır. Çünkü yanlış kimlik ile diğer hipotezler arasında ayrım yapmak oldukça zor olabilir.

Cinsel Yamyamlığın Gerçekleşme Olasılığı

Cinsel yamyamlık davranışına sahip olan canlı türlerinde, bu davranış bir zorunluluk değildir. Cinsel yamyamlığın gerçekleşmeme olasılığı da bulunmaktadır. Hatta dişi bireylerin, erkek bireyleri ne ölçüde tükettiği, taksonomik gruplar arasında da farklılık göstermektedir.

Örneğin Yalancı Bahçe Peygamberdevesi (Pseudomantis albofrimbiata) yeterli besin bulamadığında erkek bireyleri ortalama %89 oranında tüketir. Fakat yeterli besini sağladığında bu oran %0’a kadar düşmektedir. Miomantis caffra’daki cinsel yamyamlık davranışı ise dişi bireyin yeterli besini sağlayabilmesinden bağımsız olarak %61 gibi oranlarda görülür. Avrupa Peygamber Devesinde (Mantis religiosa) ise yapılan bir çalışmada dişi bireylerin, karşılaştıkları erkek bireyleri sadece %31 oranında yediği ortaya çıkmıştır.

Cinsel yamyamlığın çiftleşme öncesinde veya sonrasında gerçekleşme ihtimali de farklı türler arasında değişiklik göstermektedir. Örneğin serbest yaşayan dişi örümcek bireylerin, karşılaştıkları erkek bireyleri çiftleşmeden önce yeme ihtimali oldukça yüksektir. Fakat ağlarda yaşayan bazı dişi bireyler, erkek bireyi yemeden önce genellikle çiftleşmeyi bekler.

Farklı Canlılarda Cinsel Yamyamlık ve Üreme Stratejileri

Cinsel yamyamlığın gözlendiği türlerde erkek birey, dişi tarafından tüketilmek konusunda dişi kadar istekli olmayabilir. Bu durumda iki eşey arasında bir cinsel çatışma meydana gelir ve bu çatışma sonrası eşeyler evrimsel süreçte farklı üreme stratejileri geliştirir. Gelin bu farklı stratejileri farklı türler üzerinden inceleyelim.

Agora Bilim Pazarı

Yaşamın Kökenleri ve Evrimi Seti

Devamını Göster

₺230.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Küre Dokumacı Örümceği

Küre dokumacı örümcekleri, erkek bireylerin bol olduğu bir ortamda yaşar. Bolca erkek bireyin olduğu bir ortamda dişiler kendi kişisel çıkarları için, yani hayatta kalmak veya yavru kalitesini arttırmak için bazı erkekleri tüketebilir. Bu durumda erkek bireylerin yenmemek için dişi bireyden olabildiğince hızlı bir şekilde kaçması gerekir.

Erkek bireyler, dişinin üstünde takla duruşundayken çiftleşmeye başlar ve çiftleşme sonlandıktan hemen sonra hızla takla atarak geri çekilir. Çiftleştikten sonra yenmemek için kendilerini o kadar hızlı fırlatırlar ki bu anları kameraya çekmek için normalden daha hassas bir kameraya ihtiyaç duyulmaktadır. Ortalama 3 milimetre uzunluğunda olan örümcekler kendilerini saniyede 88 santimetreye yaklaşan hızlarda fırlatabilmektedirler.^[7]

Erkek Küre Dokumacı Örümceklerinin cinsel organları, genellikle çiftleştikten sonra dişinin cinsel organının içinde kalır ve kopar. Ancak erkek bireyler cinsel yamyamlık sebebiyle çiftleştikten sonra muhtemelen tüketileceklerinden bu genital sakatlığı kendi çıkarları doğrultusunda kullanabilirler. Erkekler kendi genital organlarını, dişinin genital organlarına bir tür tıkaç olarak kullanabilirler.^[8] Bu sayede başka erkeklerin, dişiyi en azından uzun bir süre boyunca döllemesini engelleyebilirler. Ayrıca genital organlarının kopmasına rağmen koptuktan sonra bile belli bir süre boyunca dişiyi dölleyebilirler. Bu sayede çiftleşme süresini uzatmış olurlar. Ayrıca kullandıkları tıkaç sayesinde sperm rekabetini ortadan kaldırıp daha fazla yumurtayı dölleyebilirler. Bu durum "uzaktan çiftleşme" olarak adlandırılır.

Çöl Otu Örümceği

Cinsel yamyamlığın görüldüğü örümcek türlerinden biri olan Çöl Otu Örümceğinde (Agelenopsis aperta) gözlemlenen bir başka üreme stratejisi ise erkek kaynaklı kataleptik/pasif durumdur.^[9] Bu stratejide erkek birey, dişi davranışsal olarak inaktif iken çiftleşmeye başlar. Erkek birey dişiyi pasif hale getirebilmek için ağın üzerinde titreşimli bir sinyal gönderir. Daha sonra erkek birey dişiye yaklaşır; üzerine çıkar ve dişiyi pasif hale getirebilmek için karnını okşar, yani bir nevi masaj yapar. Dişi, bu süreçten sonra erkek kaynaklı kur davranışı ile pasifleşir. Erkek bu sayede dişiyi pasif hale getirerek saldırganlık ihtimalini azaltır.

Wikimedia Commons

Zıplayan Örümcekler

Dişi zıplayan örümceler tek bir defa çiftleşir ve bu sebeple çok seçicilerdir. Erkeğin dişiyi etkileyebilmek için iyi bir dans yeteneğine sahip olması gerekir. Erkek dans etmek için zıplar, uzuvlarını sallar ve vücudunun bazı kısımlarını birbirine vurup müzik yaparak dişinin algılayabileceği titreşimler gönderir. Erkeğin yaptığı bu kurdan sonra dişi etkilenir ise erkek ile çiftleşir, etkilenmez ise erkeği besin kaynağı olarak tüketir.

Hüseyin Ter

Yeşil Anakondalar

Dişi yeşil anakondalar kişisel çıkarları doğrultusunda bir veya birden fazla erkek bireyi yiyebilir. Dişi yeşil anakondalar çok eşli canlılardır ve bu nedenle birden fazla çiftleşme partnerine sahiptirler. Bazı durumlarda bu partner sayısı 10'dan fazla olabilmektedir. Birden fazla erkek, dişinin etrafında toplanır ve rekabet ederek dişinin üreme organını bulup onunla çiftleşmeye çalışırlar. Bu çiftleşme süreci 4 haftaya kadar sürebilir.

Britannica

Dişi yeşil anakondalarda tıpkı cinsel yamyamlığın görüldüğü örümcek türlerinde de olduğu gibi dişi bireyler erkek bireylerden daha büyük ve güçlüdür. Dişiler döllendiklerinde oluşan yavru nedeniyle uzun süre boyunca hareketleri önemli ölçüde kısıtlanır. Bu nedenle dişiler erkek bireyleri hem kendileri hem de oluşacak yavrular için besin kaynağı olarak kullanırlar.

Kreş Ağı Örümceği

Kreş Ağı Örümcekleri (Pisaura mirabilis) dişiler tarafından yenmemek için dişilere hediye verip ölü taklidi yaparlar. Erkek bireyler, genellikle ipekle sarılmış olan sinekleri kur hareketleri ile dişi bireye hediye olarak verir. Bu durumda dişi hediyeye ilgi gösterebilse de tam tersi de yaşanabilir. Dişi birey, erkek bireye saldırabilir. Bu durumda erkek birey ölü taklidi yapar. Dişi, hediyeyi ve erkek bireyi yavaş yavaş sürükler. Daha sonra ise erkeğin getirdiği hediyeyi tüketmeye başlar. Erkek birey ise hızla canlanarak dişi bireyin altına geçer ve çiftleşmeye başlar. Fakat şu unutulmamalıdır ki, dişi birey her zaman hediyeyle ilgilenmek zorunda değildir. Bazı durumlarda dişi birey, hediye yerine erkek bireyi tüketmeye çalışabilir. Pisaura mirabilis üzerinde yapılan çalışmalarda erkek bireylerin her zaman ölü taklidi yapmadıkları gözlemlenmiştir.^[11]

Wikimedia Commons

Yalancı Bahçe Peygamberdeveleri

Dişi Yalancı Bahçe Peygamberdeveleri (Pseudomantis albofimbriata) çiftleşmeye hazır olduklarını göstermek için salgıladıkları feromonlarla erkek bireylere çiftleşme sinyali gönderirler. Tıpkı diğer peygamber devesi türlerinde olduğu gibi bu türde de dişinin tükettiği besin, dişinin oluşturduğu yumurtaların kalitesini etkilemektedir. Besin kaynağı bol olan dişiler daha kaliteli yumurtalar üretirler ve daha güçlü feromonlar salgılarlar. Bu dişinin ürettiği yumurtaların daha kaliteli olduğunun bir göstergesidir. Bu nedenle erkek bireyler, kaynakları bol olan dişilerle çiftleşmeyi tercih edeceklerdir.

Hüseyin Ter

Kısıtlı kaynaklara sahip olan dişi bir strateji olarak sahte sinyaller gönderir. Kısıtlı kaynaklarını yumurta kalitesini arttırmak amacıyla kullanmak yerine, salgıladığı feromonları kuvvetlendirir.^[12] Bu sayede erkek birey, dişinin yumurta kalitesinin yüksek olduğunu düşünür ve çiftleşmek için dişiye doğru ilerlemeye başlar. Fakat dişinin amacı çiftleşmek değildir. Dişi kısıtlı kaynaklara sahip olduğundan dolayı kaynaklarını arttırmak için erkek bireyi yamyamlaştırır. Bu sayede erkek bireyden elde ettiği besinlerle yumurta kalitesini ve buna bağlı olarak da üreme başarısını arttırır. Yeterli besini elde ettikten sonra ise yamyamlığa başvurmaz. Dişi Yalancı Bahçe Peygamberdevelerinin kaynakları ne kadar kısıtlıysa, erkek bireyleri yamyamlaştırma ihtimali o kadar yüksektir.

Sonuç

Sonuç olarak yeterli seçilim baskısı olduğu durumlarda, ilk bakışta avantajsız gibi görünen cinsel yamyamlık davranışı evrimleşebilir. Cinsel yamyamlık farklı seçilim baskıları altında, farklı canlı türlerinde birbirinden bağımsız olarak evrimleşebilir. Bu durumda cinsel yamyamlığın evrimine dair tek bir genel hipotezin geliştirilmesi doğru olmaz. Her canlı türü için farklı hipotezlerin geliştirilmesi açıklanabilirlik açısından daha doğrudur.

Cinsel yamyamlık davranışı bazı durumlarda her iki eşeye de fayda sağlayabilir. Fakat erkek ve dişi bireylerin çıkarları birbiri ile çakışır ise ortaya bir cinsel çatışma çıkabilir. Bu çatışmanın sonucunda her iki eşey de birbirini alt etmek adına farklı üreme stratejileri geliştirebilir. Ayrıca cinsel yamyamlığın besin kaynaklarının bol olduğu ve bu davranışın doğurganlığa pek fazla etki etmediği durumlarda evrimsel olarak dezavantajlı bir konumda olacağı da unutulmamalıdır.

Cinsel yamyamlık popülasyonda doğurganlığı arttırıyor ise popülasyonda nüfus artışı gözlemlenebilir. Fakat doğurganlığa pek etki etmiyor ise popülasyonda nüfus azalışı gözlemlenir ve popülasyon yok olma riski ile karşı karşıya kalabilir. Verdiğimiz diğer örneklerde de değindiğimiz gibi dişiler, erkek bireyleri besin olarak tükettiğinde yumurtaların, yani ileride oluşacak olan yavruların kalitesi artar. Bu sayede bu davranış popülasyondaki büyüme oranını arttırır. Son olarak cinsel yamyamlık davranışı, popülasyondaki erkek bireylerin kalitesi ile doğru orantılı olabilir.

Örneğin Kurt Örümceği popülasyonlarında erkek bireylerin boyutları azaldığında cinsel yamyamlık davranışının görülme sıklığı %0’dan %80’e kadar çıkabilmektedir. Erkekler yeterli büyüklüğe ulaşamadığında, cinsel yamyamlık ihtimali yükselir. Cinsel yamyamlık, diğer birçok doğa olayı gibi popülasyonların evrimine yön vermektedir.