Yanlış Yapmak Bilgisizlik midir? Descartes ve Sokrates’in Işığında Bir Sorgulama

Hatalarımızı düşündüğümüzde çoğu zaman kendimize kızarız: "Neden böyle yaptım? Nasıl böyle düşündüm?" Ama gerçekten bile isteye mi yanlış yapıyoruz, yoksa doğruyu bilmediğimiz için mi o yolu seçiyoruz? Bu sorunun peşine düşmek bizi hem Descartes’e hem Sokrates’e götürüyor. İki filozof da, yüzyıllar arayla benzer bir soruya farklı ama kesişen cevaplar veriyor. İnsan neden hata yapar?

Descartes, Meditasyonlar adlı eserinde özellikle Dördüncü Meditasyon’da bu sorunun izini sürüyor. Tanrı mükemmeldir, bize irade ve akıl vermiştir. Peki neden hata yaparız? Descartes’a göre sorun bizde. İrademiz sonsuz ama bilgimiz sınırlı. Bilgimizin yetmediği konularda karar verdiğimizde yanlışa düşeriz. Ona göre doğru karar, ancak açık ve seçik bilgiden doğar. Bilgimizin ötesine geçen bir özgürlükle düşündüğümüzde hata kaçınılmaz olur. Ve bu da aslında bizim sorumluluğumuzdur. “Hata, sahip olmam gereken bir bilgiden yoksunluğudur.” (Rene Descartes, Meditasyonlar)

Bu görüş, bir anda bana Sokrates’i hatırlattı. Hani şu klasik soru var ya: Kötü insan doğar mı, yoksa cahillik midir kötülük? İşte Sokrates, kötülüğü neredeyse tamamen bilgisizliğe bağlıyor. Ona göre hiç kimse bile isteye kötü olmaz. Eğer bir insan yanlış bir şey yaptıysa, aslında doğru olanın ne olduğunu bilmemesinden kayanklıdır. “Erdem bilgidir” derken kastettiği tam da budur: İyiliği bilen biri onu yapar. O halde hata yapan, iyiliği bilmiyordur.

İşte burada ilginç bir kesişim var. Sokrates daha çok ahlaki hatalardan söz ederken, Descartes Tanrı bağlamında hataların kökenini araştırıyor. Ama ikisi de bilgisizliğin, yanlış davranışın kaynağı olduğunu söylüyor. Birimiz kötü bir tercih yaptığımızda, belki de o tercih kötü olduğu için değil, biz onun daha iyisini göremediğimiz içindir. Şimdi durup kendi hayatımıza bakalım. Kaç kararımızı bilgiyle, kaçını sezgiyle, kaçını da aceleyle verdik? Kaç defa kendimizi “Neden böyle yaptım?” sorusuyla baş başa bulduk? Belki de mesele, özgürlüğü sadece istediğimizi seçebilmek olarak değil, doğruyu tanıyıp onu seçebilmek olarak anlamakta. Çünkü özgür irade aynı zamanda yalnızca seçme gücü değil, bilgeliğin ışığında seçebilme yetisidir.

^[1]