Toplum 5.0'a dair Eleştirel Bir Bakış

Toplum 5.0 insan ve insan yaşam kalitesini merkeze alan ve endüstri devriminin olumsuz etkilerine çözüm olarak geliştirilen bir tasarım olarak sunulmaktadır. Bunun yanı sıra Toplum 5.0 alan yazınında tasarımın insanlığın geçtiği bütün tarihsel dönemeçlerin ve elde edilen kazanımların üstüne yükseldiği belirtilmektedir. Bu söylemle, hem tasarımın insanlığın içinde bulunduğu sürecin doğal bir sonucu olduğu hem de köklü bir geçmişe dayandığı vurgusu yapılmaktadır. İlk olarak Japonya’nın dillendirdiği bu tasarım Japonya’nın sosyal ve ekonomik sorunlarına çözüm olarak sunulmuş ancak Japonya, endüstrileşmenin kendi üzerinde yarattığı sorunlarının benzerlerinin elbet diğer ülkelerinde de yaşanacağı öngörüsüyle, dünya kamuoyuna bu dönüşüme geçilmesi konusunda çağrıda bulunmuştur.^[1] Bu tasarım kapsamında da Japonya İş Federasyonu Toplum 5.0’ın hedeflerini şu şekilde sıralamaktadır: Bireysel reformla Bireylerin gücünü arttırma; şirket reformuyla verimlilik artışı ve şirketlerin bütünleşik ekonomiye katılımını sağlama; doğum oranındaki düşüş ve buna bağlı olarak yaşlı nüfusunun oransal artışı gibi olguların yarattığı sorunlara çözüm üretme^[2]. Başka bir değişle Toplum 5.0’ın amacı: Endüstri 4.0’ın şişirdiği bireyciliği piyasanın karlılık beklentilerinin de önüne taşımak, Endüstri 4.0 ‘ın üzerine kurulu olduğu ekonomik düzenin karmaşışında kaynakları Endüstri 4.0 ‘dan daha etkili ve verimli kullanmak için gerekli araçları geliştirmek ve Endüstri 4.0 kentlerindeki yaşlı nüfusun kaynaklar üzerinde yarattığı sosyal güvenlik harcama yükünü en aza indirmektir.

İşte tam bu noktada Lacan’a atıfta bulunmak gerekiyor. Ona göre düzenin yarattığı sorunun sorumluluğunu almak, sorunun protesto amaçlı olsa dahi, onu koşullandıran söylemin içine girmek demektir. Sorunu düzenin söylemine bağlayarak eleştirmek ise düzeni ölçüt almayı ve düzeni bu yolla yetkinleştirmeyi beraberinde getirir. ^[3] “Zen ve Motosiklet Bakım Sanatı” adlı romanın da Pirsig ise sorunlu bir sistemi değiştirmenin yönetiminin yeni politik programlar öne sürmek değil temeldeki değerler sistemlerini sorgulamak ve tartışmak olduğunu söyler ^[4]. Bu yorumlar ışığında söyleyebiliriz ki; Endüstri 4.0 ‘ın sorunlarına çözüm olacağını düşünen bir toplum tasarımının endüstrileşme ile insan yaşamında baskın bir hale gelen ve halen sorun yaratmaya devam eden hızın, hız ile birlikle şekillenen “zaman ve mekân” ‘sızlık koşullarının, bu koşullar içinde de vücut bulan bütünleşik küresel koşulların hala içinde kalmaktadır. Bu yüzden bu tasarım sorunlu bir ekonomik düzeni yetkinleştirmenin dışında bir gelecek sunmamaktadır. Ayrıca Toplum 5.0’ın temelinde de 19. yy ‘da başlayıp günümüze kadar taşınan buluş yaratma fikrinin temelinde olan verimlilik, nesnellik, uzmanlık, standartlaşma, ölçme, ilerleme gibi ilkeler ^[5] bulunmaya devam etmektedir. Toplum 5.0 elbette ki sosyal, ekonomik ve çevresel sorunlara bir çözüm sunacaktır ama bu tasarımın sınırının ve etki alanının ne olduğu en iyi şekilde tartışılmayı gerektirmektedir. Ancak Türkiye’de daha şimdiden şirketleri yaşat ki insan yaşasın şiarıyla bu tasarım şirketlerin ölümsüzlük iksiri olarak tarif edilmekte ^[6] ayrıca bizde daha iyi fikirler varı gösterme çabası içine girilerek “hiçbir makine veya kişiye bağlı olmadan ve sadece bir “Uygulama” ile çalışabilecek olan bir üst versiyonun" Endüstri 6.0 ^[7] düşü kurulmaktadır.

Bu yüzden ben bu yazıda hali hazırda sorunlarıyla yüzleştiğimiz bir düzenin bir üst sürümü olarak tanıtılan Toplum 5.0 ’ın çözüm sunduğu kadar sorun yaratma gizil gücüne de sahip olduğunu göstermeye çalışacağım. Bunu da Lacan’ın ifade ettiği gibi, elimden geldiğince onu yetkinleştirmeden yani yeni bir söylem geliştirerek yapmaya uğraşacağım. Bunun için de eleştirimin merkezine Toplum 5.0’ın öngördüğü tarihsel gelişim modelini alarak başlayacağım ve eleştirimi “Kentin oluşum Dinamikleri” ve “Toplum 5.0 ‘in çözüm sunduğu insan tipi” başlıkları üzerinden geliştirmeye çalışacağım.

Öncelikle Toplum 5.0 alan yazınında insanlığın gelişim aşamaları avcı-toplayıcı topluluklardan başlatıp günümüze kadar sürekli artan bir gelişim doğrusu üzerinde tanımlanmaktadır. Ancak bu yaklaşım birçok değişkeni içinde barındıran büyük bir dönüşümü basitte indirgemektedir. Ayrıca bu model insanın tarihsel dönüşümün merkezindeki kitle psikolojisini, sosyal etkileşim dinamiklerini ve doğanın insan üzerindeki etkisini göz ardı etmektedir. Bu tarz etkiler tarif edilen yükseliş grafiğine dahil edildiği zaman insanlığın grafikteki durumu, bir olasılık, Kafka’nın romanlarındaki karakterler gibi çıkış aradıkça sürekli dibe sürüklenen insanların durumuyla eş görünebilir. Elbette ki bu noktada biraz daha iyimser olabiliriz ancak şimdilik çözüm üretmek için, Žižek’in “Umutsuz olma Cesareti” adlı kitabında belirttiği gibi, önce, tünelde gördüğümüz ışığın bize doğru gelen trenin farları olduğunun farkında olmamız gerekir. ^[8] Bu yüzden insanlığın geçirdiği tarihsel aşamalarının sürekli bir yükseliş eğiliminde olmadığı kabulünü eleştirimin merkezinde tutarak uygarlığın gelişimi ile ilgili kuramlardan en zihin açıcı olana değinerek insanlığın son 100 yıl içinde dibe sürüklendiğini göstermeye çalışacak ve buradan çözüm için asıl sorulması gereken soruyu önereceğim.

Daha önce de belirttiğim gibi İnsanlık tarihi insan-insan, insan-doğa etkileşimlerinin tarihidir ve uygarlıklar bu etkileşimlerin en yoğun olduğu coğrafyalarda şekillenmiştir. Elbette ki; bu etkileşimi merkeze alarak uygarlığın gelişim aşamalarına dair de birçok kuram ve yaklaşım vardır. Ancak, Siyaset Bilimci Alaeddin Şenel bunların arasında en olası yaklaşımın Oppenheimer’ın “Fetih kuramı” ‘dan esinlenerek geliştirilen “Fetih ve çöreklenme” kuramı olduğunu söyler. ^[9]

Bu kuram, Toplum 5.0 gelişim modelindeki gibi toplum türlerini birbirinden bağımsız değil, uygarlığın gelişimi süreci içinde avcı-toplayıcılar ile tarım toplumlulukların eş zamanlı olarak tarih sahnesinde yer aldığını söyler ve devlet örgütlenmesine giden yolun da bu iki toplum tipinin etkileşiminden doğduğunu belirtir. Bu süreci genel hatlarıyla şu şekilde tarif edebiliriz: İlk olarak avcı toplayıcılar tarım toplumunun üretim alanına çöreklenmiş sonra da onu artı üretim yapmaya zorlamıştır. Etkileşim tipi sömüren-sömürülen ilişkisinin dışına çıkıp başka dış tehditlerin de işin içine girmesiyle de, etkileşim uzlaşmacı bir çizgiye girmiş ve zamanla bu uzlaşma kurumsal bir yapı kazanarak adım adım devlet örgütlenmesine doğru evrilmiştir.

Bu kuramın ışığında söyleyebiliriz ki; uygarlık farklılıkların etkileşiminden doğan ve bu etkileşimin yarattığı geniş ihtiyaçları karşılamak adına bir iş bölümü paylaşımına giren insanların oluşturduğu örgütlü bir yapıdır. Temelin de ise “artı üretim” kavramı yatmaktadır. Artı üretim yerleşiklerin göçebeler adına çalışıp onların üretemediği kaynakları sağlamasını ifade eder. Uzlaşmacı çizgi de ise yerleşik olan bunun karşılığında göçebeden dış saldırılara karşı koruma talep eder. Ancak günümüzde bu artı üretim talebi lüks ve israf boyutlarını aşarak gerekli gereksiz her şeye sahip olma ve en tepede istifçiliği doğurmuştur. Türkiye’de de 90’lı yıllarda tam da çağımızın bu istifçilik yönelime uygun olarak değişen ve baskın ekonomik ilişkiler sonucu salt tüketici konumuna gerileyen insanın isyanını dillendiren ve Zerrin Özer’in seslendirdiği “Hep Bana” şarkısı popüler kültürde yerini almıştır. Şarkının sözleri ise şöyledir: “Çalışmadan zengin olsam / Çok yiyerek zayıflasam Sevgilimden ayrılmadan / Her gün yeni aşk yaşasam / Gizli olsa, herkes bilse” Elbette ki geçmişteki artı üretim talebi bu şarkının sözlerindeki talep kadar uçlar arası savrulup insanı aslında ne istediğini bilemez hale sokmuyordu. Bu hal, Micheal Ende’nin “Özgürlük Hapishanesi” adlı öyküsünde irdelediği gibi, günümüz toplumunda bireysel değerlerin şişirilmesi ile vücut bulan hazcılık anlayışının sunduğu ve talep ettiği seçenek bolluğunun yarattığı seçeneksiz kalma durumunun yarattığı bir sonuçtur. Bu noktada günümüzün en önemli distopya romanı olan “Cesur Yeni Dünya” ‘nın yazarı Aldous Huxley anmak gerekir. Huxley, adı geçen romanını 1931’de yazar ve 1958 yılında da bu romanında yarattığı dünyayı yaşadığı çağ ile karşılaştırır. Orada da (Endüstri 4.0’ın yücelttiği) bireysellik, özgürlük gibi değerleri ateşle savunanların insanın neredeyse sonsuz olan eğlenme ve oyalanma açlığını hesaba katmadıklarını belirtir.^[10] Bundan 2500 yıl önce Aristoteles bile Huxley’nin eleştirdiği savunucular gibi düşünür ve insanların kendilerine yakışmayan işleri kendi kendine işleyen mekanizmalara bıraktıklarında kendilerini bilgi arayışına ve bilgeliğe adayacaklarını söylemiştir.^[11]

Günümüz dünyasında Aritotoles’in düşlediği aletler de gelişti ancak Aritotoles’in insanlık için düşlediği bilgelik hali pek gerçekleşmedi. 90’lardan itibaren kişisel gelişim sektörü de Aritotoles gibi düşünüp, 20 yy.’lı bilgi çağı 21 yy. bilgelik çağı olarak düşledi ve söylemin içeriğine hali hazırda bulunan doğu öğretilerini işleyerek bir bilgeye Ferrari’sini sattırdı. Böylece Lacan’ı haklı çıkarırcasına anlatımlarında bir bilgeyi bile bir şeyini sattırarak düzenin içinde tutmayı başardı. Aslında kişisel gelişimin bu yaklaşımın çıkış noktası bilgi hiyerarşisi kuramıdır. Bu hiyerarşiye göre de “Veri” en alttadır sonra da sırası ile “Malumat”, “Bilgi” gelmekte ve en tepeye de “Bilgelik” yerleştirilmektedir. Ancak bugün hakikatin anlamını yitirdiği, insanların gerçekle bağının zayıfladığı “post-truth” denilen “hakikat dışı” olarak çevrilebilecek bir çağdayız. Yani yazar Eray Özer’in “Yeni Haller Podcast’inde dediği gibi “Artık, düşünüyorum öyleyse varım” dan, inanıyorum öyleyse bu doğru” dönemi içindeyiz. ^[12] Bu tarz bir anlayışın psiko-dinamiğinde çağımızda sürekli yüceltilen bireysel değerleri ve “Hep Bana” şarkısında söylendiği gibi bu yüceltilen değerler üzerinden şekillenen günümüz insanının narsistik beklentileri bulunurken, sosyolojik dinamiğinde yine bireysel değerlerin ürettiği “güvenlik” talebi bulunmaktadır. Başka bir ifade ile İnsan rekabet ortamı içinde kendini zayıf göstermemek ve ideal benlik imajını korumak için tehditleri bertaraf etmek ister böylelikle düzen içerisinde uygun konfor alanları arayışına girer. Düzen ise bu arayışı cevaben bu tehditlerin görmezden gelinebileceği ya da hiç olmadığı yanılsamasını kuvvetlendiren güvenlik alanları yaratır. Peki, bir kentin içinde bu güvenlik alanları nasıl doğar.

Sanayileşme ile birlikte kentte vakit nakittir anlayışı yerleşmiş böylelikle hız kentte başat bir konuma gelmiştir. Hızın getirdiği kar daha da artınca Kent daha çok hız talebi yaratmış ve böylelikle kent bürokratik hizmetlerini çoğaltmak ve bu hizmetleri en uzağa bile taşıyabilmek için ulaşım ve iletişim ağlarını genişletmeye ve geliştirmeye çalışmıştır. Bu ağların genişliği ölçüsünde de üretim kentin merkezinden çıkarılıp ucuz iş gücünün olduğu noktalara taşınmıştır. Bu taşınmayla beraber de kent bütün bu sistemin yönetim merkezine dönüşerek kentte baskın ekonomik alanların Finans, Sigortacılık ve Reklamcılık olmasına neden olmuştur. Bunun sonucu olarak da kent bu sektörde çalışan bireylerin yaşam şekillerine ve ihtiyaçlarına göre değişmiş ve bugün kentler rezidanslar, etrafı kapalı yalıtılmış siteler, küresel markalı yeme içme mekanları hizmet kalitesi yüksek lüks hoteller gibi konfor ve güvenlik alanlarıyla dolmuştur. ^{[13] [14]} Ancak bu alanlar kentin toplumsal çatışmaları ve sorunlarıyla bütünleşik bir şekilde durmakta ve etkilenmektedirler. Bu, kentin doğası gereği olağan bir durumdur. İşte bu noktada kentin tanımını yapmak gerekir.

Kentler doğaları gereği çeşitlilikleri talep eden ve gelişimi için bu çeşitliliklerin etkileşimini gerekli gören bir yapıdır. Bu genel yapısı içerisinde de kent, kaynaşma ve çatışmaların tetiklendiği karmaşık bir süreç içerisinde ekonomik ve kültür sermayesini oluşturur. Böylelikle kent köylüsünden tüccarına, istilacısından sığınmacısına kadar birçok yabancı için önemli bir çekim merkezidir. Amaç ise kentin sunduğu ekonomik ve kültürel olanaklardan yararlanmaktır.^[13] Ancak kent büyüyüp geliştikçe karmaşıklaşır ve bu karmaşıklığı denetleyebilmek ve düzenlemek adına da kayıt ve denetleme sistemleri geliştirmek gerekmiştir. Ralp Waldo Emerson’nun da dediği gibi “Kent hatırlayarak yaşar” Bu yüzden uygarlığın ilk aşamalarında öncelikle olarak hesap ve yazı sistemleri geliştirilmiştir. Ancak kentin içinde bulunduğu başka kentlere etkileşimin hızı ve bu kentler arası rekabetin dozu arttıkça kendini gösteren çatışmaların ve uyuşmazlıkların kentin yerleşik dengesini çok sarsmaması için daha yeni sistemler geliştirilmesi gerekmiştir. Böylece düzen daha da karmaşıklaşmış ve bu da beraberinde yeni sorunları doğurmuştur. Haliyle de kent yeni çözüm arayışlarına girmiştir. Bu da yeni sistemleri ve yeni etkileşim biçimlerini yaratmıştır. Beraberinde de yine sorunlar doğmuş ve doğmaya devam etmektedir. Ancak şehrin değişiminde ve karmaşıklaşmasında etkili olan bu döngüye “Nevrotik Kısır Döngü” denmektedir Çünkü nevrotik kısır döngüde insan sıkıntının kaynağı olan mevcut düzen içerisinde kalıp farklı sonuçlar beklemekte ve her seferinde “bu sefer farklı olacak” beklentisi içine girmektedir. Bu noktada önemli gördüğüm bir noktayı açmak isterim. O da şu: antik kentleri ile günümüz kentlerini şekillendiren anlam dünyası birbirinden oldukça farklıdır. Antik dönemin kentleri doğaya göre kendilerini ayarlarken bugünün kentleri ve metropolleri doğayı kentlere uydurma çabası içerisinde olup kendini mevcut ekonomik düzene uyarlamaya ya da uydurmaya çalışır. Mesela Antik Mısır kendini Nil Nehrinin düzenli akışına ve Nil vadisinin ona sunduğu verime ve olanaklara bırakan bir medeniyettir. Bu yüzden Antik Mısır, Heretodes’un dediği gibi, Nil’in bir armağanıdır. Bugün böylesi bir ifade dünyadaki metropollerin kaçı için kullanılabilir ki? Mesela Tarihi İstanbul, Boğaz’ın bir çocuğu olabilir ama günümüz İstanbul’u küresel ekonominin çocuğudur.

Sonuç olarak; Toplum 5.0 tasarımı Endüstri 5.0 ile kendini örtüştürüp Süper Akıllı Toplum idealinin peşinden gitse de okuduğum kaynaklardan ve konuyla ilgili yapılan temel yaklaşımlardan anladığım kadarıyla bu örtüşmeye “Sorun 1.000.000” gibi bir kavramı da sokmak gerekmektedir. Ayrıca Toplum 5.0 ulusal ve ekonomik çıkarları gözetlemekle beraber küresel sorunlara küresel bir çözüm öngörememektedir. Çünkü “Eşitsiz Gelişim Yasası” gereği toplum 5.0’a her ülke etkili bir şekilde dahil olamayacaktır. Bu da Toplum 5.0’ın idealleştirdiği insanlığın doğrusal yükselişinin gerçekle örtüşmediğini vurgulayan ve gelişmekte olan ülkelerde huzursuzluk ve çatışma yaratacak bir durumun varlığına işaret eden bir yaklaşımdır. Bu yüzden Toplum 5.0’ın önerdiği gelişim grafiği aslında çevresel ve toplumsal sorunların kaynağı olarak gördüğü Endüstri 4.0 kafasıyla işlenmiş bu anlamda da grafik aslında bu tasarımın çözüm üretebilmekten ne kadar uzaklaşıldığını göstermektedir. Özellikle Türkiye’deki Toplum 5.0 yazının da “Süper Akıllı Toplum” seviyesine ulaşma halinin küresel rekabet ortamında bir adım önde olarak tanımlanması ve bu teknolojik dönüşüme sırt çevirmenin bir lüks olarak tarif edilmesi,^[15] Türkiye özelinde olsa dahi, Endüstri 4.0’ın kar odaklı yaklaşımını kolay terk edilemeyeceği anlamı taşımaktadır

1370 yılında Fransız Kralı V.Charles’in Paris’teki vatandaşların bütün özel ve ticari hayatların ayarlamasını kraliyet sarayına göre yapılmasını ister. Böylelikle kilisenin çan sesine göre ayarlanan hayat akışı meydan saatiyle ayarlanır olmuş bu da kilisenin iktidarını sarsmıştır. Tıpkı Kralın saatinde olduğu gibi ^[4] Japonya Toplum 5.0 modelini öne sürerek küresel ekonomik düzende belirleyici olma niyetini göstermek istemektedir. ^[16] Bu niyeti, Neil Postman’ın “Teknopoli” adlı kitabında söylediği “Teknoloji onu kullanana kullanmayan üzerinden otorite kurma meşrutiyeti yaratır” ifadesiyle irdelersek eğer Toplum 5.0’ın deva olacağını öne sürdüğü sorunlar küresel ekonominin yıpratıcı rekabet koşullarıyla daha da arttıracağı söylenebilir. Ki bu sorunların merkezinde zaten küresel rekabet bulunmaktadır. Bu yüzden 2005 yılında intihar ederek hayatını kaybeden Japon Sanatçı Tetsuya Ishida’nın eserlerine bakmak gerekir. Bu eserler teknoloji ile özdeşleştirilen Japonya’daki yaşamın, bir sanatçı hassasiyetinde nasıl ele alındığını göstermektedir. Onun eserlerinde insan bir mekanik bir işleyişin mekanik bir parçası olarak betimlenir. Bu tarif içerisinde de insan yalnız, çaresiz ve kayıtsızdır. Açıkçası onun eserleri Toplum 5.0 tasarımının insanı mevcut endüstriyel işletişle ve koşullarla tamamen iç içe getirmesinin yaratacağı sorunları oldukça çarpıcı bir dille anlatmaktadır. Bu yüzden bugün sormamız gereken soru toplum 5.0 dertlerimize nasıl çözüm olur yerine kullanacağımız teknolojinin sınırı ne olmalı? Şeklinde olmalıdır. Bu yazıyı bir Roma Atasözü ile bitirmekte fayda var. O da şu: “Miktar Zehri oluşturur”