Theseus'un Gemisi ve Diyalektik Materyalizm Üzerine

Uzun bir süredir düşünüp yakın çevremle tartıştığım bir konu olan Theseus'un Gemisi metaforu hakkında özgün bir sayıp dökmelerime yer vereceğim bu yazı dizisine başlamadan önce anlatının bütününü Marksizm açısından ele aldığımı belirtmek isterim. Ek bir bilgi de düşmem gerekiyor bu noktada; Derlemiş olduğum çalışmanın daha iyi anlaşılabilmesi için laf kalabalığının önüne geçmek adına paraphrase ettiğim genişçe yazının düzenlenmiş versiyonunu burada yeniden düzenleyerek paylaşıyorum. Bu yüzden bazı yerlerde anlatım kaymaları mevcut olabilir. Olabildiğince bu yerlere müdahale ettim. Vurgu yerlerini kalınlaştırdım. Açıkça okunabilir hale getirmeye çalıştım. Keyifli okumalar..

Nedir bu Theseus'un Gemisi?

Açıkçası bunun gerçekten var olan bir gemi mi yoksa metaforik bir efsane mi olduğu sorularına yanıt olarak Plutarkhos'un "Theseus'un Hayatı" adlı eserinde kısaca çalışmamıza konu olan kısmına değindiği kesite yer verelim:

"Girit'den Theseus ve Atina gençlerinin dönüş yaptığı gemi otuz kürekliydi ve Atinalılar tarafından Demetrius Phalereus'un zamanına kadar korundu. Eskimiş tahtaları çıkarıp yerlerine yeni ve daha güçlü ağaçlar yerleştirerek gemiyi korumuşlardı. Bu nedenle bu gemi, büyüme konusundaki mantıksal sorunların filozoflar arasında bir örnek haline gelmiştir; bir taraf geminin aynı kaldığını iddia ederken, diğer taraf geminin aynı olmadığını savunuyordu."^[1]

İşbu metaforumuza gelince;

Niteliksel değişimin varlığı ve nicel değişim bağıntısı ile ilgili Marksizm'de Theseus’un Gemisi Paradoksu, diyalektik materyalizm ve tarihsel maddecilik perspektifinden ele alınabilir. Marksizm, nesnelerin ve kavramların sabit özler taşımadığı, aksine tarihsel süreçler içinde sürekli dönüşüme uğradığı fikrine dayanır. Bu bağlamda, "Theseus’un Gemisi Paradoksu" olarak ele aldığımız bu olay, bir nesnenin (veya bir toplumsal yapının) değişim sürecinde nasıl özdeş kalabileceği veya tamamen farklı bir varlığa dönüşüp dönüşmediği sorusunu Marksist bir analizle tahlil edebileceğimiz bir zemin sunuyor.

Diyalektik materyalizm, çelişkilerin varlıkları ve toplumsal süreçleri değiştirdiğini savunur. Theseus'un gemisi, parçalarının değiştirilmesi yoluyla doğal bir evrim geçirmiştir. İşte bu noktada şu soru ortaya çıkar: Hangi noktada değişen bir "şey", niteliksel olarak "farklı bir şeye" dönüşür?

Marx, niceliksel değişikliklerin belirli bir noktada niteliksel değişikliklere yol açtığı konusunda hemfikirdir. Hegel'in nicelikten niteliğe geçiş yasası budur. Geminin parçaları değiştikçe hala "aynı" gibi görünebilir. Bununla birlikte, belirli bir eşik aşılırsa, yani gemiyi "Theseus'un gemisi" olarak tanımlayan temel yapılar, işlevler veya bağlamsal ilişkiler değişirse, gemi artık aynı şey değildir.

Bu, toplumlar için de geçerlidir. Zaman içinde sınıf mücadelesi ve teknolojik gelişmeler kapitalist üretim modelini değiştirmiştir. Bununla birlikte, üretim ilişkilerinde önemli bir değişiklik meydana geldiğinde, kapitalist toplumdan farklı bir toplum ortaya çıkar.

Marksist analizde kimlik, bireysel ya da metafizik bir konu olmaktan çok toplumsal üretim süreciyle ilgilidir. Theseus'un gemisine bir anlam yükleyerek metaforu tahlil etmemiz gerekseydi ve gemiyi bir üretim aracı olarak ele alsaydık, geminin kimliği, onun fiziksel parçalarından çok toplumsal işlevlerinden geldiği düşüncesine varacaktık.

Gemi, yeni veya eski parçalarla aynı görevi yerine getirmeye devam ederse, onun kimliği korunmuştur. Ancak geminin üretim şekli değişirse, yani deniz ticaretinde değil de savaşta kullanılıyorsa, artık aynı gemi olduğunu söylemek zorlaşır.

Marx'ın anlatısındaki altyapı ve üstyapı arasındaki ilişki bu nedenle açıklanabilir. Geminin sosyal kimliği, geminin işlevi, kullanım şekli ve üretim süreci gibi ekonomik temellerinin değişmesiyle değişecektir.

Sonuç olarak Marksizm, Theseus'un Gemisi Paradoksu ile kimliği bireysel ve metafizik bir sorun olarak görmek yerine, tarihsel ve maddi süreçler içinde değerlendirmemiz gerektiğini söylüyor. Gemi, aynı üretim ilişkileri içinde işlev görüyorsa, değişen bileşenlerine rağmen karakteristik özellikleri korunur. Bununla birlikte, üretim süreci ve işlevi değişirse, gemi artık aynı değildir. Aynı şekilde, sınıflar ve toplumlar bireylerin değişmesinden değil, üretim ilişkilerinin değişmesinden etkilenir. Kapitalist düzende bir şeyin özelliği, onun nasıl kullanıldığı ve nasıl değiştirildiğine bağlıdır.