Osmanlı'da İlk Veziriazam Katli : Çandarlı Halil Paşa

1453 yılında İstanbul’un fethinin hemen ardından II. Mehmed tarafından idam ettirilen vezîriâzam Çandarlı Halil Paşa, Osmanlı tarihinde görev başındayken idam edilen ilk sadrazamdır. Bu infaz, yalnızca bireysel bir siyasi hesaplaşma değil; aynı zamanda Osmanlı devlet yapısında köklü bir dönüşümün başlangıç noktası olarak değerlendirilmelidir. Halil Paşa’nın idamının sebepleri ve bu olayın anlamı, Osmanlı iç siyasetinin yanı sıra hanedan ile vezirlik makamı arasındaki tarihsel güç mücadelesi çerçevesinde anlaşılmalıdır (Uzunçarşılı, 1988; İnalcık, 2003).

I. Çandarlı Halil Paşa’nın Kökeni ve Yükselişi

Halil Paşa, Çandarlı ailesinin önemli bir mensubu olarak ilmiye sınıfından yetişmiş, kazaskerlik görevinde bulunmuş ve babası Çandarlı İbrahim Paşa’nın ölümünün ardından vezîriâzamlık makamına getirilmiştir. Sultan II. Murad döneminde büyük bir nüfuz kazanan Halil Paşa, hem siyasi hem de askerî alanda yetkin bir figür olarak Osmanlı yönetiminin merkezinde yer almıştır (Öztuna, 1994).

Sultan II. Murad’ın 1444 yılında Edirne-Segedin Antlaşması’nın ardından tahttan çekilerek Manisa’ya gitmesiyle, Halil Paşa genç şehzade II. Mehmed’in hükümdarlığında devlet işlerini fiilen idare eden bir kişi konumuna yükselmiştir. Ancak II. Mehmed’in lalası Zağanos Paşa’nın saray üzerindeki etkisi Halil Paşa’yı endişeye sevk etmiş, bunun üzerine eski sultanın yeniden tahta dönmesi için zemin hazırlamıştır (İnalcık, 2003, s. 51-56).

II. İktidar Mücadelesi: II. Mehmed, Halil Paşa ve Zağanos Paşa

Halil Paşa ile II. Mehmed arasında ilk gerginlik, II. Mehmed’in tahttan indirilip babası II. Murad’ın tekrar hükümdar yapılmasıyla başlamıştır. Her ne kadar bu kararda Haçlı tehdidi gibi dış faktörler etkili olmuşsa da, II. Mehmed bu gelişmeyi kişisel bir aşağılanma olarak değerlendirmiştir. Bu süreçte Halil Paşa’nın rolü, hem Osmanlı hem de Batı kaynaklarında tartışmalı biçimde aktarılmaktadır. Osmanlı kaynakları Halil Paşa’yı devletin bekası için hareket eden bir vezir olarak tanımlar; Batılı kaynaklar ise onu Bizans’tan rüşvet almakla ve fethin gecikmesine neden olmakla itham etmektedir (Babinger, 1992; Shaw, 1976).

Varna Muharebesi (1444) ve II. Kosova Savaşı (1448) gibi önemli zaferler II. Murad’ın aktif askeri rolünü pekiştirirken, Halil Paşa da bu dönemlerde devletin sivil idaresinde en yetkin figür olarak faaliyet göstermeye devam etmiştir. Ancak bu durum II. Mehmed’in ikinci kez tahta geçmesinden sonra değişmiştir. Özellikle Zağanos Paşa ve Molla Gürânî gibi II. Mehmed’in çevresindeki yeni elit figürler, Halil Paşa’nın etkisini azaltmak için yoğun bir çaba göstermiştir (İnalcık, 2003).

III. İstanbul’un Fethi ve Nihai Ayrışma

Halil Paşa, İstanbul’un fethine dair bazı çekinceler dile getirmiştir. Dönemin siyasi dengelerini bilen tecrübeli bir devlet adamı olarak, büyük bir kuşatmanın Haçlı seferlerini kışkırtabileceği endişesini taşımıştır. Ancak genç padişah, Akşemseddin ve Zağanos Paşa gibi şahsiyetlerin önerilerini benimseyerek fetih siyasetini kararlılıkla sürdürmüştür. Halil Paşa ise, muhasaraya karşı olmamakla birlikte, ihtiyatlı bir tutum sergilemiş, kuşatmanın ertelenmesini önermiştir (Uzunçarşılı, 1988, s. 242-245).

İstanbul’un fethinin hemen ardından 30 Mayıs 1453 tarihinde Halil Paşa görevinden azledilmiş, kısa süre sonra da Edirne ya da İstanbul zindanında idam edilmiştir. Bu olay, sadece Halil Paşa’nın II. Mehmed’e duyduğu güvensizlik nedeniyle değil, aynı zamanda Çandarlı ailesinin Osmanlı siyasetindeki güç merkezlerinden biri olmasından kaynaklanmaktadır. Halil Paşa’nın çocuklarının kısa süre sonra serbest bırakılması, bu infazın daha çok siyasi ve sembolik bir anlam taşıdığını düşündürmektedir (Kafadar, 1995).

IV. Sonuç ve Değerlendirme

Çandarlı Halil Paşa’nın idamı, II. Mehmed’in merkeziyetçi ve mutlakiyetçi bir sultanlık anlayışını kurma çabasının simgesel bir başlangıcı olarak değerlendirilebilir. Bu infazla birlikte Osmanlı’da vezir-i âzamlık makamı hanedana mutlak sadakatle bağlı, devşirme kökenli yeni sınıfın eline geçmeye başlamış; böylece Çandarlı ailesiyle temsil edilen ulema-kökenli aristokratik vezaret anlayışı son bulmuştur.

Sonuç olarak Halil Paşa’nın katli, yalnızca kişisel bir intikamın sonucu değil, Osmanlı merkezî bürokrasisinin dönüşümünü belirleyen tarihsel bir dönüm noktasıdır. II. Mehmed bu hareketiyle hem hanedan otoritesini pekiştirmiş, hem de devleti kendi idealleri doğrultusunda yeniden inşa etme iradesini göstermiştir.

Kaynakça

1. Babinger, F. (1992). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. (Çev. H. D. Yıldız). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
2. İnalcık, H. (2003). Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
3. Kafadar, C. (1995). Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State. Berkeley: University of California Press.
4. Shaw, S. J. (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge: Cambridge University Press.
5. Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi II: İstanbul’un Fethinden Kanunî Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
6. Öztuna, Y. (1994). Büyük Osmanlı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.