Flanör Nedir? Edebiyatta Sıkça Karşılaşılan Flanör Kavramı Neyi İfade Eder?

Flanör, (Fr: "flâneur", İng: "boulevardier"), "aylak kent gezgini" anlamında kullanılan Fransızca kökenli bir sözcüktür. Tüm gün sokaklarda dolaşan ve kalabalıkları gözetleyen kişilere verilen bir isimdir. Sanayileşmiş, burjuvazinin hâkim olduğu büyük kentlerde herkesin kendi gününü kazanmak için koşuşturduğu sokaklarda, meydanlarda flanör diğerlerinin bu çabasını gözlemler ve aklına kaydeder. Genellikle erkek olarak betimlenen flanör, sanayileşmiş toplum yaşamının keskin bir gözlemcisi olarak amaçsız bir biçimde toplumdan kopuk olarak dolaşabilen, kentsel zenginlik ve modernitenin kararsız bir figürüdür.

Flanör aslında 19. yüzyıl Fransa'sında edebi bir tiptir ve Paris sokaklarının betimlenmesinde önemli bir rol üstlenir. Sözcük; "aylak adam", "şehir kâşifi", "sokak uzmanı" gibi anlamlara gelse de aslen günümüz Türkçesinde kullanılan "avare" veya "başıboş" gibi anlamlarla ilişkili değildir.

Flanörün aylak bir adamdan farkı, çevresini merakla dolaşıyor olmasıdır. Bununla birlikte 19. yüzyılda ortaya çıkan bu edebi tiplemenin 20. yüzyılda akademik bir ilgi kazanması Walter Benjamin'in eserleri sayesinde olmuştur.^[1] 20. yüzyılda tüm akademik ve edebi literatüre yayılan flanör kelimesi bir erkeği betimlerken Fransızca'da bu kavram için önce yoldan geçmekte olan ve olayları gören bir kadını betimleyen, "passante" kavramı, sonraları ise "flanöz" kavramı kullanılmıştır.

Yazar

Etimoloji ve Kavramsal Gelişim

Online Etymology Dictionary'e göre flanör sözcüğü, İskandinav dillerinde "amaçsızca dolaşmak" anlamına gelen "flana" kökünden gelir.^[2]

"Flânerie" kavramının tarihi 16. veya 17. yüzyıla kadar uzanır ve genellikle zaman kaybetmek çağrışımıyla gezinmeyi, boş durmayı ifade eder. Ancak flanör kavramının popülerleşip zenginleşmesi ve yeniden biçimlenmesi 19. yüzyılda olmuştur.^[3]

Flanör kelimesi, Pierre Larousse'un “19. Yüzyılın Büyük Evrensel Sözlüğü” ansiklopedisinin 1872'de yayımlanan edisyonunda uzun bir makaleyle tanımlanmıştır. Larousse, flanörü ikircikli terimlerle, eşit ölçüde merak ve tembellikle tanımlamış ve bir flanör taksonomisi sunmuştu. Bu şekilde bulvarların, parkların, pasajların, kafelerin flanörleri; akılsız flanörler ve zeki flanörler, gibi bazı ayrımlar geliştirmişti.

Ancak flanör kavramı, Larousse'da yayınlanmadan önce de halihazırda zengin bir çağrışımlar seti geliştirmişti. Sainte-Beuve, "flâne" yapmanın, "hiçbir şey yapmamanın tam tersi olduğunu" yazmıştı.^[4] Honoré de Balzac ise bu fiili "gözün gastronomisi" olarak tanımlamıştı.^[5] Anaïs Bazin ise şu cümleyi kurmuştu:

Paris'in tek, gerçek hükümdarı flanördür.

Victor Fournel ise Ce Qu'on Voit Dans Les Rues De Paris adlı kitabında "flanerie sanatına" bir bölüm ayırmıştı. Fournel için flanörlük, kent manzarasının zengin çeşitliliğini anlatan "hareketli ve tutkulu bir fotoğraf" gibiydi.^[7]

Flanör, daha sonra Edgar Allan Poe'un, Kalabalıkların Adamı adlı kısa öyküsüyle edebiyat sahnesine girdi.^[8] Charles Baudelaire de Modern Yaşamın Ressamı adlı kitabında, Kalabalıkların Adamını tartışmıştı. Bu daha sonra, Walter Benjamin'in modernitede kalabalığın rolünü kuramsallaştıran, "On Some Motifs in Baudelaire" adlı makalesinde anahtar bir örnek haline gelmiştir. 1860'larda III. Napolyon ve Baron Haussmann altında Paris'in yeniden inşasının ortasında, Charles Baudelaire modern metropolün sanatçı-şairi olarak flanörün unutulmaz bir portresini sundu:^[9]

Nasıl ki kuş havada, balık suda yaşarsa, o da kalabalıklarda var olur. Aşkı, işi, gücü kalabalıklardır. Flanör için ahalinin tam orta yerini, hareketin gel-git noktasını, gelip geçici ile sonsuzun arasını mesken tutmak müthiş bir keyiftir. Evden uzak kalmak ama her yerde evinde hissetmek; dünyanın merkezinde olmak, dünyayı gözlemek ama dünyadan saklı kalmak...

Yazar

Fournel'den ve Baudelaire'in şiir analizinden yararlanan Walter Benjamin, flanörü çağdaş kent seyircisinin temel figürü olarak tanımlamıştır. Ona göre flanör amatör bir dedektif ve kentin araştırmacısıdır. Bununla birlikte Benjamin'e göre flanör, kişilerin kente yabancılaşmasını gösteren bir kavramdır.^[10]

Bu dönemde, flanör genellikle "badaud" (Tr: "ahmak") figürüyle yan yana konmuş ve bir tezat oluşturmuştur. Fournel, bu duruma şu şekilde değinmiştir:^[7]

Flanör, "badaud" ile karıştırılmamalı, arada bir nüans gözetilmelidir. Temelde flanör her zaman bireyselliğine tam olarak hakimken, "badaud" bireysel bir yaşam süremez. Kalabalıklar tarafından emilir, kalabalıklar onu sarhoş eder…. Kendini ona sunan gösterinin etkisi altında, "badaud" birey olmayan bir yaratık haline gelir; o artık bir insan değildir, toplumun, kalabalığın bir parçasıdır.

Dostoyevski de Beyaz Geceler adlı romanında bir flanör tiplemesi sunmuştur:^[11]

Evlerle de tanışırız. Yürürken sanki hepsi beni selamlamak için sokakta sıraya dizilir ve bütün o pencereleriyle bana bakıp benimle sohbet ederlerdi.

Edmund White ise 2001 yılında yazdığı, The Flâneur adlı kitabında şöyle bir paragrafa yer vermiştir:^[12]

Flanör tanımı gereği muazzam bir boş zamana sahiptir, belirli bir amaç ya da özel bir zaman ayırma flanörün gerçek ruhuna aykırı olduğundan flanör, bir sabah ya da öğleden sonrayı rastgele avarelik için ayırabilen kişidir.

Son olarak Nassim Taleb, Antikırılganlık: Düzensizlikten Kazanç Sağlayan Şeyler adlı kitabında flanörü şu şekilde tanımlamıştır:^[13]

(Flanör) Bir turistten farklı olarak, elde ettiği yeni bilgilere dayanarak bir şeyler özümsemek için programını (veya gideceği yeri) gözden geçirmek için her adımda fırsatçı bir karar veren kişidir.

Görüldüğü üzere Benjamin'den bu yana geçen zamanda flanör kavramı, kayda değer sayıda kendine mal etme ve yorumlamanın nesnesi olmuştur. Flanör figürü, diğer şeylerin yanı sıra çağdaş kentsel deneyimi anlatmak, kentsel izleyiciliği açıklamak, 19. yüzyıl kentinin sınıfsal gerilimlerini ortaya çıkarmak, çağdaş yabancılaşmayı açıklamak için kullanılmış ve yazarlara ve sanatçılara ilham kaynağı olmuştur.

Yazar

Flanör Nasıl Biridir?

Bir flanör içinde bulunduğu mekânın bir parçasıdır ve aynı zamanda ondan ayrıdır. Mekandaki tüm nesnelerle, insanlarla etkileşim halindedir. Kalabalıkla birliktedir, kalabalığın içinde kaybolmaktadır, kalabalığın kendisinden beslenmektedir. Tüm bu kalabalığın içinde yalnız, kendi başınadır. Bu kalabalığın bir parçası olması onun için yalnızca kalabalıktan bir şeyler öğrenmek ve kendi bireysel dünyasını inşa etmek için gereklidir. Flanör kendine güvenen ve içinde bulunduğu topluma eleştirel yaklaşan biridir. Her ne kadar kalabalıktan beslense de kalabalığa sırtını dönebilir, onu eleştirebilir.^[14]

Tam anlamıyla bir kent gezginidir. Kenti en ıssız ve bilinmedik yerlerine varıncaya kadar dolaşır ve çağdaş yaşamın yansımalarını gözlemler, ayrıştırır. Edindiği bilgilerden daha sonra yararlanmak için bunları aklının bir köşesine kaydeder.^[15]

Flanör aynı zamanda yaşama ilişkin bir metafor olarak da görülebilir. Bu, dünyanın aşırı mantıklı, amaca yönelik tutumuna karşı bir tepkidir. Bir flanör gibi düşünmeye başlamak, kişiyi monotonlaşmaya iten bir dünyada kişinin özgürlüğünü, sanatsal-yaratıcı zihnini korumasını sağlar.^[16]

Bir flanörün özellikleri arasında başıboş dolaşmak öncelikli olarak yer alır. Kenti amaçsızca dolaşırlar. Kenti dolaşırken gözlemlerler. Başkalarının göremediklerini görürler. Dünyaya her seferinde sanki ilk kez bakıyormuş gibi yaklaşırlar. Her insanın içindeki hikâyeyi ararken keşfederler.^[16]

Flanör, kendine odaklanmak ve kişisel hedefler hakkında uzun vadeli düşünmek yerine, kendine ve tüm dünyaya dışarıdan bakar. Koşulların karmaşıklığından, zorluğundan beslenir.^[16]

Her şeyi belgelerler. Kendileri için keşfe çıkan flanörler buldukları bilgileri not alırlar, görselleştirirler ve başkalarına da yararlı olabilecek bir biçime getirirler.^[16]

Flanörler deneyim odaklıdırlar. Konfor alanlarından çıkıp yeni şeyler denerler ve rastgele eylemlerde bulunurlar.^[16]

Flanörler, yaşamda akarlar. Programların, planların sıkı sıkıya uygulandığı günümüzde flanör, öncelikle üretkenliği en üst düzeye çıkarmaya veya belirli bir hedefe ulaşmaya odaklanmaz. Mümkün olduğu kadar üretken olmak için hayatı fazla düşünmez veya günün her saatini yönetmek veya planlamak için üzerinde bir baskı duymaz. Bunun yerine, her zaman kontrolün ellerinde olmasına gerek duymaz, yaşamı kendi içine alır ve yaşamın -kendisini, gittiği yere götürmesine izin verir.^[16]

Tüm dünyayı kendi yaşam alanları haline getirirler. İnsanların evine gitmek için koşturduğu sokakları, meydanları, altgeçitleri flanörler evleri olarak görürler. Nereye giderlerse gitsinler ev özlemi duymaz, evine dönmek için acele etmezler.^[16]

Agora Bilim Pazarı

Psikolojiyi Anlamak

Devamını Göster

₺994.00

Satın Al Tüm Ürünler

Flanörler anlam ararlar. Onları daha iyi yapacak şeylerin peşindedirler. Amaçsızca dolaşmak veya aylaklık etmekten ziyade ruha neyin hitap ettiğini aramakla ilgilenirler.^[16]

Flanörler özgürdür. İstedikleri yere istedikleri zaman giderler ve istedikleri kadar orada kalırlar. Onları kısıtlayan hiçbir şey yoktur. İçinde bulundukları mekanı tüketene kadar kullanmak isterler.^[16]

Yazar

Sonuç olarak flanörler ilk olarak edebi eserlerde karşılaşılan ancak gerçeği yansıtan bir tiplemedir. Sanayi kentleriyle birlikte ortaya çıkan flanörler kentin içinde, kenti ve kentliyi anlamaya çalışarak gezinirler. Gezinirken ulaşmak istedikleri bir nokta, edinmek istedikleri özel bir bilgi, doldurmak istedikleri bir zaman ya da yetişmek istedikleri bir yer yoktur. Kendileri için gezinirler ve edindikleri bilgileri kaydederler. Kabaca çağdaş yaşamın seyyahlarıdır. Ayrı yerler görmek için başka diyarlara gitmeye gerek duymadan kentin içinde gözden kaçan ayrıntıları gözlemlerler. Flanörler kent yaşamının önemli bir parçasıdır. Çünkü flanör hem kentin bir parçası hem de ona uzaktan bakan bir gözlemci, eleştirmendir. Kentin sokaklarını incelerken şehir plancısına, yapılarını incelerken mimarına, insanlarını incelerken tüm halkına onların göremediği noktaları gösterir ve belki de kendini tüm herkes için feda eder.