Biyolüminesans: Işık Saçan Hayvanlar, Bunu Nasıl Yapıyorlar? Biyolüminesans Nasıl Evrimleşti?

Doğa bundan daha fazla güzelleşebilir mi bilemiyoruz. Düşünün ki Ay'ın olmadığı bir gecede, Maldivler'de yürüyorsunuz. Dalgalar sahile yumuşak yumuşak vuruyor. Ancak bir farkla: bu dalgalar, tıpkı İstanbul'un gecesi gibi ışıl ışıl parlıyor. Bu parlak organizmalar ayaklarınıza dolanıyor. Dünya üzerinde görülmesi gereken müthiş olaylardan biri "biyolimünesans (biyo-ışıklandırma) serpintisi" olarak da bilinen ve biyolojik olarak kendi ışıklarını üretebilen planktonlardan oluşan bir sürünün karaya vurmasıdır.

Görseldeki fotoğraf Vaadhoo Adası'nda çekilmiştir. Ancak biyolüminesan canlılar Dünya'nın her tarafında bulunurlar. Burada görülenler muhtemelen tek hücreli protistalar ve kopepod olarak da bilinen deniz kabuklularıdır. İkisi de baskı altındayken ışık yayarlar. Fotoğrafçı Doug Perrine şunları söylüyor:

Arada sırada, bu ufak taneciklerden birkaç tanesi sudan fırlayarak kara üzerinde hareket ederler. Bazen hayalet yengeçleri bunları yakalayarak yuvalarına götürür.

Her ne kadar karaya bu kadar yakınken pek işe yaramasa da, normalde bu canlıların biyolüminesans özelliği, avcıları korkutarak kaçırabilmekte veya yüzme davranışlarını etkileyerek avlanmalarına engel olabilmektedir. Kimi türdeyse bu ışıklar, kendilerinin avcısı olan hayvanların avcılarını bölgeye çekmek için kullanılmaktadır.

Bu ışık, oldukça "şeytani" isimlere sahip olan iki kimyasal tarafından yaratılmaktadır: lusiferin adı verilen bir pigment ile lusiferaz adı verilen bir enzim. Lusiferin oksijen ile tepkimeye girer, lusiferaz ise bu tepkimeyi hızlandırır. Bu planktonlarla doğrudan akraba olmayan bazı diğer canlılar da, bu iki kimyasalı kullanarak ışık üretebilirler: örneğin ateşböcekleri, fener balıkları ve denizanaları.

Araştırmalar, evrimsel süreç içerisinde bu şekilde ışık üretebilme yetisinin birden fazla defa evrimleştiğini göstermektedir. Dolayısıyla büyük resme bakacak olursanız, o kadar da "sihirli" sayılmaz. Gelin biraz daha yakından bakalım:

Biyolüminesans Nedir?

Biyolüminesans kelime anlamı olarak canlı bir varlığın kimyasal yolla ışık üretmesidir. Biyolüminesans deniz omurgalı ve omurgasızlarında, bazı mantarlarda, kara omurgasızlarda ve bakterilerde görülebilir. Bu canlılardan özellikle deniz diplerinde yaşayan canlıların %90'ı biyolüminesans özelliğine sahiptir ve yaydıkları ışık genellikle yeşil ve mavi dalga boylarındadır. Deniz canlıları dışında pek görülmese de, karada yaşayan ve biyolüminesans yapan en bilindik canlı ateşböcekleridir. Yukarıdaki ana görselde, denizlerde görülen ve genelde dinoflagellalıların neden olduğu mavi ışıklar gösterilmektedir.

Biyolüminesans yapan canlılar lusiferin (pigment) ve lusiferaz (enzim) kimyasallarını üretir. Bu kimyasallardan lusiferin oksijenle tepkimeye girerek ışık üretirken lusiferaz da bu tepkimeyi hızlandırıcı bir görev üstlenir. Bu tepkime hücre içinde de dışında da gerçekleşebilir. Bakterilerde ise biyolüminesans lux operon denen bir operon tarafından kontrol edilir. Bu tepkime sonucu açığa çıkan ışığın %20'den azı termal radyasyona sebep olur. 

NASA

Son yapılan araştırmalara göre biyolüminesans evrimsel tarihte yaklaşık olarak 50 farklı soyda evrimleşmiştir. Bazı türler bu ışımayı av çekmek için kullanırken bazıları avcıyı şaşırtıp kaçmak için kullanmaktadır. Bazı türler ise bu ışımayı kamuflaj için kullanır.

Biyolüminesansın Evrimi

Bu gibi ilginç evrimsel fenomenlerin nasıl geliştiği genelde merak uyandıran konulardır. Doğa nasıl bu denli yaratıcı ve etkili mekanizmalar geliştirebilmiştir? Çevresel koşullara uyum sağlama süreçlerinde evrim, hayatta kalma avantajı sağlayan bu tür özellikleri nasıl seçip şekillendirmiştir?

Biyolüminesansın evrimindeki en enteresan nokta, bu olayın birbirinden bağımsız bir biçimde onlarca kez farklı şekilde evrimleşmiş olmasıdır. Öyle ki, bu yeteneğin 800 cinse ait yaklaşık 10.000 türde gözlemlenmiş olduğu ve okyanuslardaki canlı yaşamının %60’ından fazlasının bu özellikten faydalandığı düşünülmektedir.^[7] Türlerin burada olduğu gibi birbirinden bağımsız şekilde benzer özellikler geliştirmesi yakınsak evrim olarak bilinir. Biyolüminesans da bu duruma güzel bir örnek teşkil eder; farklı türlerde, farklı zamanlarda, ancak çoğunlukla aynı amaçlar doğrultusunda evrimleştiği görülmektedir.

Uzun süre boyunca biyolüminesansın kökeninin 267 milyon yıl öncesine dayandığı düşünülüyordu. Ancak son çalışmalar, bu olağanüstü özelliğin aslında yaklaşık 540 milyon yıl önce, yani Kambriyen Dönemi'ne kadar uzandığını ve ilkel bir ışık üretme yeteneğine sahip ortak bir atadan evrimleştiğini ortaya koydu. Muhtemelen o dönemde, yaşamın çeşitlenmeye ve karmaşıklaşmaya başladığı bu ekolojik patlama, biyolüminesansın farklı türlerde bağımsız şekilde gelişmesine uygun bir zemin hazırlamıştı.

O zamandan bu yana, biyolüminesansın en çok görüldüğü canlılar listesinde bakterilerden omurgalılara kadar uzanan deniz canlıları açık ara farkla başı çekmiş, oysa karasal yaşamda ateşböcekleri, mantarlar ve bazı böcek türleri gibi yalnızca birkaç eklem bacaklı bu özellikten nasibini almıştır. Diğer yandan, nadir rastlanılsa da denizel ortamlardaki bazı türler halihazırda biyolüminesans özelliği geliştirmiş bakterilerle simbiyotik bir ilişki kurarlar. Anatomik yapıları da bu konakçı-ev sahibi ilişkisine uygun bir biçimde gelişmiş sayısız inovasyonla donanmıştır. Bu duruma verilebilecek en ünlü örnekler Anomalopidae famliyasının üyelerinden olan ve kafa kısmında parlayan bölgelere sahip olan balıklar ve midilli balıklarıdır (Acanthuriformes).

Fener balıkları, vücutlarında ışık üreten bakteriler barındırarak bu ışığı av çekme ya da savunma amaçlı kullanır. Bakteriler, balığın vücudunun belirli bölgelerine yerleşerek ışık üretir. Bu yapılar, evrimsel süreçte birbirine uyum sağlamak adına pek çok biyolojik yenilik geliştirmiştir. Balığın iç organları ve çevresindeki dokular, bakterilerle bu simbiyotik ilişkiyi sürdürebilmek için özelleşmiş, böylece ışık üretimi son derece verimli hale gelmiştir.

Öte yandan, bu simbiyotik ilişkilerin evrimsel kökeni de oldukça ilginçtir. Bakteriler, biyolüminesansı ilk geliştiren canlılar arasında yer alırken zamanla bu özellik deniz canlılarının birçok türünde evrimsel olarak farklı işlevlerle kullanılmaya başlanmıştır. Bu türler, bakterilerle ortaklaşa çalışarak biyolüminesansı kendi yararlarına en uygun şekilde uyarlamışlardır.

Karasal yaşama gelecek olursak, biyolüminesansın şimdilik en az 8 kez bağımsız olarak evrimleştiği görülür. Bu sayı denizel canlılardaki karşısında görece düşük gibi görünse de bu süreç, enerji açısından oldukça maliyetli olduğundan ve dahası biyolüminesansın ilk ortaya çıkışının deniz ekosisteminde olmasından ötürü azımsanacak bir rakam değildir.

Bu kadar farklı ve bağımsız evrimsel yollarla ortaya çıkması, bilim insanlarını biyolüminesansın kökeni hakkında çeşitli varsayımlar geliştirmeye yönlendirmiştir. Kimileri, bu ışık üretme yetisinin aslında yalnızca diğer metabolik süreçlerin bir yan ürünü olarak ortaya çıkmış olabileceğini ve kendi başına büyük bir işlevi olmayabileceğini öne sürer.

Farklı varsayımlar olsa da hemen hemen tüm araştırmacıların hemfikir olduğu temel nokta, biyolüminesansın evrimsel yolculuğunun deniz ekosistemlerinde başlamış olmasıdır. Deniz canlıları için avlanma, savunma veya iletişim gibi pek çok farklı işlev görebilen bu özellik, zamanla bazı organizmalar tarafından karasal ortamlara da taşınmış ve orada da evrimsel avantajlar sunmaya devam etmiş olabilir. Ancak, karasal ortamda daha sınırlı biçimde evrimleşmesinin, muhtemelen burada sağladığı avantajların deniz ortamındaki kadar belirgin olmamasından kaynaklanması ihtimalini de göz ardı etmemek gerekir.^[8]

Evrimsel Avantajları

Böylesi bir özelliğin milyonlarca yıl boyunca neredeyse hiç değişmeden günümüze kadar korunmuş olması, evrimin etkileyici bir sonucudur. Gelişen bir özellik eğer organizmaya belirgin bir avantaj sağlıyorsa ve hayatta kalma ya da üreme başarısını artırıyorsa, doğal seçilim yoluyla korunması şaşırtıcı değil, aksine oldukça doğaldır. Hatta biyolüminesansın bu kadar uzun süre korunmuş olması, onun hem farklı ekosistemlerdeki işlevselliğini hem de evrimsel esnekliğini ortaya koyar.

Örneğin, deniz canlılarında biyolüminesans avcılardan kaçmak, av yakalamak veya türler arasında iletişim kurmak için stratejik bir araç olarak kullanılırken karasal canlılarda eş bulma veya tür içi iletişim gibi tamamen farklı amaçlara hizmet eder. Görüldüğü üzere, yalnızca organizmanın bireysel hayatta kalma şansını artırmakla kalmamış, türlerin uzun vadeli evrimsel başarısını da desteklemiştir ki bu da seçilim süreci için oldukça önemlidir. Zira biyolüminesans gibi enerji maliyeti yüksek bir mekanizma korunabiliyorsa, bu, onun sağladığı avantajların maliyetlerinden çok daha ağır bastığının bir işaretidir. Adeta bir gladyatör arenası gibi olan doğada, hayatta kalmak için işinize yarayan her bir özellik kimi zaman tek bir avantaj sunarken kimi zamansa birden çok avantajı beraberinde getirir.

Bu bağlamda, biyolüminesans bu çok yönlülüğe verilebilecek sayısız örnekten sadece biridir. İlk olarak savunma mekanizması olarak kullanımına bakalım. Örneğin, vampir kalamar (Vampyroteuthis infernalis) avcılardan kurtulabilmek için bir tür parlayan bir mürekkep püskürtür. Püskürtme, canlıya bulunduğu durumdan kurtuluş için hem süre kazandırır hem de avcıyı şaşırtarak geri çekilmesine neden olur. Biyolüminesansın yine savunma mekanizması olarak kullanımı karasal yaşamda da dikkat çeker. Ateşböcekleri çoğunlukla dişileri çekmek için biyolüminesans kullansa da bazı türleri yaydıkları ışık sayesinde kendilerine zehirli ve tehlikeli görünümü vererek yırtıcılardan kurtulmayı amaçlar. Hatta bazı türler sadece ışık yaymakla da kalmaz, bir tür steroid olan lüsibugafin (İng: "Lucibugafin") salgılayarak tıpkı zehirli ok kurbağaları ve birçok türde olduğu gibi toksinler aracılığıyla da yırtıcılardan kurtulmayı başarır.

Evrimsel başarıda en az savunma kadar etkili bir diğer strateji, kuşkusuz avlanmadır. Avlanmada da yine ateşböceklerinden devam edecek olursak, Photuris cinsinin dişi ateşböcekleri, erkeklerini çekmek ve avlamak için Photinus macdermotti'nin dişi sinyalini taklit eder. Taklit yeteneğinin envai çeşit örneklerini bulmak mümkündür. Aynı şekilde, Fener balığı (Lophius piscatorius) da kafasında bulunan ve içerisindeki bakterilerle kurduğu simbiyotik ilişki sayesinde ışık üretimine olanak tanıyan, oltayı andıran bir uzuv kullanır. Işık, balığın avını yakalamak için stratejik bir araçtır. Uzaktan ışığı adeta bir avmış gibi algılayan küçük balıklar, çekici bir hedef olan ışığa doğru yaklaşır. Ancak yaklaşan av, farkına varmadan Fener balığının aç gözlü ağlarına çoktan yakalanmış olur.

Scitech

Hayatta kalma mücadelesinin en önemli unsurlarından biri olan savunma ve avlanma stratejileriyle korunmuş özelliklerin nesiller boyu aktarılmasında önemli bir rol oynayan temel faktörlerden biri olan iletişime de göz atalım. İletişim, hayvanların çevresel faktörlerle uyum sağlamalarında, birbirleriyle etkileşimde bulunmalarında ve evrimsel süreçte hayatta kalma şanslarını artırmalarında kritik bir rol oynar.

Doğrusu biyolüminesansa sahip olan hemen her tür bu özelliği eş zamanlı olarak diğer üyelerle iletişim kurabilmek için de kullanır. Mesela ateş böcekleri, balıklar ve diğer birçok canlı iletişim kurmak için biyolüminesanstan faydalanır.

Son olarak, geçtiğimiz yüzyılda gemi ve uçak gibi bazı askerî uygulamalara da ilham kaynağı olmuş ve stratejik bir avantaj sağlamış olan kamuflaj özelliğine de değinelim. "Counter-illumination" olarak adlandırılan bu mekanizma, canlının biyolüminesans aracılığıyla çevresindeki ışık koşullarına uyum sağlayarak, özellikle altından gelen ışıkla gövde rengini eşleştirmesi ve böylece siluetini ortadan kaldırması olarak tanımlanabilir.

Agora Bilim Pazarı

PALME 9.SINIF JOKER COĞRAFYA TEMATİK SORU KİTABI

Devamını Göster

₺600.00

Satın Al Tüm Ürünler

Bu enteresan unsur, II. Dünya Savaşı sırasında askeri kamuflaj sistemlerine de ilham vermiştir. Örneğin, ABD Donanması’nın geliştirdiği "Project Yehudi" kapsamında, uçakların alt kısmına düşük seviyeli ışık kaynakları yerleştirilerek, gökyüzünde daha az fark edilmeleri sağlanmaya çalışılmıştır.^[9] Günümüzde ise biyolüminesansa dayalı doğal kamuflaj sistemleri, gelişmiş optik teknolojiler ve görünmezlik materyalleri üzerine yapılan araştırmalara rehberlik etmeye devam etmektedir.

Evrimsel Dezavantajlar

Rekabetin ve hayatta kalma savaşının böylesine kuvvetli olduğu doğada bu türden göz alıcı bir özellik elbette çok büyük bir dezavantajı beraberinde getirir: Dikkat çekicilik. Biyolüminesans her ne kadar birçok avantaj sunsa da parlaklığından dolayı avcıların dikkatini çekme riski taşır. Özellikle parlamanın istem dışı yayılımı, çevredeki pusuda bekleyen yırtıcılara deyim yerindeyse yeşil ışık yakar.

Travel Buddies

Öte yandan enerji maliyeti de büyük bir dezavantajdır. Işık üretimi, bazı enzim ve proteinlerin üretimine bağlı olduğundan özellikle az besin kaynağı bulunan deniz ekosistemlerinde canlılar için çok büyük bir metabolik yük oluşturur.^[10] Bundan dolayı biyolüminesan organizmalar genellikle ışık yayımını minimum enerji kaybıyla gerçekleştirecek mekanizmalar geliştirmiştir. Örneğin, bazı türler yalnızca tehdit anında veya belirli sinyalleri iletmek için biyolüminesans mekanizmasını devreye sokarken diğerleri kimyasal reaksiyonlarını oldukça verimli hale getirerek enerji tüketimini regüle ederler ve sınırlarlar.

Biyolüminesans Yapan Canlılar

Belgesellerde ve fotoğraflarda gördüğümüzde hoşumuza giden bu ışımayı bakalım hangi canlı ne için kullanıyor. Gelin bunların birkaçını inceleyelim.

Cookiecutter Köpek Balıkları

Biyoluminesansı kamuflaj için kullanırlar, ama vucutlarının alt kısımları karanlık kalır tuna ve uskumru balıkları gibi yırtıcı balıklara küçük bir balıkmış gibi görünür. Küçük balık sandıkları ava gittiklarınde köpek balığı tarafından ısırılırlar. Aşağıda bu görülmektedir:

Ateşböcekleri

Çifleşme döneminde ateş böcekleri karınlarından periyodik olarak ışık yayarlar.

Aşağıda Photinus cinsi böceklerin ışık desenlerini göreceksiniz. Bu ışıklar, ateş böcekleri için büyük önem taşır, çünkü sadece dişileri üzerlerine çekmekle kalmaz, daha önemlisi ışık desenleri sayesinde spesifik olarak kendi türlerine ait dişileri üzerlerine çekmeye yarar. Ateşböcekleri bunu başarabilmek için ışık saçan canlılar arasında son derece yaygın olan lusiferaz-lusiferin tepkimesini kullanırlar. Magnezyum iyonları, ATP ve oksijenin bulunduğu ortamda lusiferin ile tepkimeye giren lusiferaz enzimi, ışık saçan bir reaksiyona sebep olur. Bunun başarılabilmesi, evrimsel süreçte bu tepkimenin seçilimi ile gerçekleşmiştir. Günümüzde bu mekanizmayı son derece iyi bir şekilde tanımaktayız ve ateş böceklerinden aldığımız genleri başka canlılara ekleyerek onların da ışık saçabilmesini sağlayabilmekteyiz.

Mürekkep Balıkları

Bazı mürekkep balıkları ve kabuklular biyoluminesanslı kimyasal karışımları mürekkep gibi yayarlar. Ve bu yolla mürekkep balığı ve kabuklu avcının aklını karıştırıp kaçabilir.

Bakteriler

Birçok bakteri türünde iletişim biyolüminesans üzerinde etkileyici rol oynar. Yüksek hücre yoğunluğunda küçük moleküller kullanılarak biyolüminesans genleri aktif edilebilir.

 İnsanlar

Şaşırtıcı olabilecek olsa da, her canlı türü vücutlarında meydana gelen kimyasal tepkimelerden ötürü ışık yaymaktadır. Ancak yukarıda sayılan türler bu özelliği evrimsel açıdan geliştirip aktif olarak kullanmaya başlamışlardır. İnsan türü gibi bu özelliği aktif kullanmayanlarda ise biyolüminesans özel kameralar ya da diğer türlere ait hassas gözlerle tespit edilebilir. PLoS One dergisinde çıkan bir makalede insanların vücutlarından yayılan ışıklar tespit edilmiştir. Araştırmacılar, bu ışıklandırmanın insan gözünün algılayabileceği ışık şiddetinden 1000 kat az olduğunu, bu yüzden çıplak gözle ayırt edemeyeceğimizi belirtmektedirler.

Ayrıca insanlar diğer türlerdeki bu özelliği kendi çalışmalarında da kullanmaktadırlar. Lusiferaz enzimi genellikle genetik mühendisliğinde kullanılmaktadır. Ayrıca yine lüsiferaz enzimi biyoaydınlatıcı olan biyoteknolojik aletlerde kullanılır. Mühendisler tarafından önerilen kullanma alanlarından birisi ise çok yaratıcı, elektrik gerekmeden, parlayan ağaçlar tarafından otoyol aydınlatılması... Ayrıca biyolüminesans kullanılarak da elektrikten tasarruf edilebileceği düşünülüyor. 

Fakat her ışık yayan canlının da biyolüminesans yapıyor olmadığını eklemekte fayda var. Bazı mercanlar etraftan yayılan UV ışığı emerek, floresan ve ya başka dalga boyuna çevirerek yayarlar. Bu, biyolüminesans değildir.  

Sonuç

Evrim, çözüm üretme yolunda inanılmaz şaşırtıcı ve birbirinden ilginç sonuçlar çıkarabiliyor. Biyolüminesans dünyasının büyüleyici evrimsel yolculuğu, doğanın her bir köşesinde karşılaşabileceğimiz, sorunlara ve yıkıcı yok oluşlara karşı devasa çeşitlilikteki uyum sağlama yetisinin tabiri caizse en parlak örneklerinden birini oluşturur. Ne var ki evrimsel süreçte geliştirilen hemen hemen bütün özelliklerde oluğu gibi bazı dezavantajlar daı vardır. Bu durumun başlıca nedeni ise gelişen bir özellik eğer organizmanın hayatta kalmasına yetiyorsa artık daha fazla gelişmek zorunda olmamasıdır.

Öyle ya da böyle, biyolüminesansın doğadaki varlığı, birçok açıdan gözlemlenebilir ve anlaşılabilir bir olgu olarak karşımıza çıkıyor. Bu fenomen, denizlerden tropikal ormanlara kadar geniş bir coğrafyada, farklı türlerin hayatta kalma stratejilerinin temel bir parçası hâline gelmiş ve tüm bunlara ek olarak bilim ve teknolojiye de ilham olmuştur.

Günümüzde, biyolüminesan organizmalardan elde edilen proteinler, tıp ve biyoteknoloji alanlarında geniş bir kullanım alanına sahiptir. Özellikle hücre içi süreçlerin izlenmesi, enfeksiyonların tespiti ve kanser araştırmalarında biyolüminesans temelli biyogöstergeler büyük bir hassasiyetle kullanılmaktadır.^[11] Bunun yanı sıra, çevresel kirliliğin belirlenmesi, sürdürülebilir aydınlatma sistemleri ve hatta askeri kamuflaj teknolojileri gibi farklı alanlarda bile dikkat çekici uygulamalar geliştirilmiştir.

Gelecekte, biyolüminesansın bu potansiyelinin daha da genişlemesi kaçınılmaz görünüyor. Doğanın milyonlarca yıl içinde şekillendirdiği bu olağanüstü yetiyi anlamak ve mühendislik süreçlerine dahil etmenin biyoteknolojiden enerji verimliliğine kadar pek çok alanda yeniliklerin önünü açması muhtemel. Kim bilir, belki de bir gün biyolüminesans temelli aydınlatmalar şehirlerimizi elektrik kullanımına ihtiyaç duymadan aydınlatacak ya da vücudumuzda gerçekleşen en küçük biyokimyasal değişimleri anlık olarak gözlemleyebileceğimiz biyosensörlere dönüşecek!