Bir Ulduzun Ömrü: Ulduzlar, Supernova və Nebulalar

Ulduzlar - nəhəng kainatımızın nəhəng mətbəxləri. Gecələr səmanı bəzəyən parlaq, göz qırpan nöqtələr. Yerdən zərrə kimi görünsələr də onların bir çoxu bizim Günəşimizlə müqayisə də olduqca böyükdür. Bu ulduzlar ətrafımızda gördüyümüz hər şeyi daxilində əmələ gətirən, kosmosun mətbəxləridir.

Ulduz nədir?

Ulduzlar böyük alov toplarıdır. Onların əsas iş prinsipi daxillərindəki hidrogenin yanmasına əsaslanır. Hidrogen yanır və helium əmələ gətirir. Yəni ulduzun daxilində nüvə reaksiyaları baş verir. Bu da ulduzun yanmasına səbəb olur. Buna görə də ulduzlar böyük nüvə stansiyalarıdır.

Bəs bu qədər ulduz necə yarandı?

Ulduzlar da insanlar kimi ana bətnində formalaşır, böyüyür, inkişaf edir və sonda ölürlər. Ancaq ulduzlar üçün ana bətni kainatdır.

Kainat ilk yarandığı zamanlarda və atomlar hələ birləşib molekul əmələ gətirməmişdən öncə ətrafdakı təzyiq o qədər çox idi ki, bu təzyiq nəinki atomların birləşdirib molekul əmələ gətirməsinə, proton, elektron kimi atomaltı zərrəciklərinn belə özünü saxlaya bilməsinə icazə vermirdi. Buna görə də ətrafdakı hər şey sadəcə təməl zərrəciklərdən, kvarklardan, leptonlardan əmələ gəlirdi.

Sonralar kainat genişlənməyə başladı. Kainat genişləndikcə təzyiq və temperatur aşağı düşürdü. Təzyiq aşağı olduğu üçün, artıq təməl zərrəciklər protonlara çevrilə bildilər. Bu protonlar elektronlarla birləşdi və hidrogeni əmələ gətirdi. Niyə məhz hidrogen? Çünki hidrogen ən sadə elementdir. Sadəcə 1 proton və 1 elektrondan ibarətdir. Bütün bu hadisələr böyük partlayışdan sonraki 380 min il ərzində gerçəkləşmişdir.

Vaxt keçdikcə artıq kainatda bol-bol yaranmış helium, litium, onların izotopları və berilium maddələri fərqli yerlərdə bir yerə toplanmağa başladılar. Bu toplanış nəticəsində onlar ulduzları yaratdılar. Ulduzun yaranması zamanı toplanan qaz və toz kütlələri ulduzun həyatının necə keçəcəyini təyin edir. Çünki istənilən ulduzun həyatı, hətta ölümü belə onun kütləsindən asılıdır.

Bəs necə olur ki ulduzun kütləsi onun həyatını təyin edir?

Bunun əsas səbəbi cazibə qüvvəsidir. Bir yerə yığışmış maddə nə qədər çoxdursa, o maddələrdən yaranan ulduz da o qədər ağır və böyük olur. Ancaq bu ulduzlardakı maddələr və kütlə bir yerə yığışana qədər çökmür. Çünki onlar bir ulduz əmələ gətirdikdə, daxilində nüvə reaksiyaları başlamış olur. Əgər bu nüvə reaksiyası başlamayıbsa, deməli ulduz hələ əmələ gəlməyib. Mərkəzə yaxınlaşdıqca büzülən kütlə orada olan qazı sıxışdıraraq təzyiqini artırır. Mərkəzə doğru çökmək istəyən, xaricdə olan kütlə isə, mərkəzdə sıxılmış qaz təzyiqi tərəfindən kompensə olunur. Buna görə də, cazibə qüvvəsi ilə qaz təzyiqi əks qüvvələr olur. Xaricdəki kütlənin tətbiq etdiyi cazibə qüvvəsinin təsiri nə qədər çox olarsa mərkəzdəki kütlə də o qədər sıxılar. Kütlə nə qədər sıxılarsa, qazın təzyiqi də o qədər artar.Yəni ulduzlar öz daxillərində ölüm-qalım mübarizəsi aparır. Bu balans hidrostatik balans adlanır.

NASA

Bizim Günəşimiz bizə ən yaxın olan ulduzdur. Ancaq astronomik səviyyədə günəş kiçik bir ulduz sayılır. Bu ulduzların ətrafında planetlər yaranır və bu planetlərdə də bəzən həyat dediyimiz canlılıq yarana bilir. Məsələn elə biz bu həyat növlərindən biriyik. Bir ulduz ətrafında mavi, gözəl bir planet və orda yaşayan məxluqlar. Bu məxluqların həyatı da ulduzlara bağlıdır. Bitkiləri düşünün. Yerdəki bir bitki yaşadığı planetin ulduzu olmadan yaşaya, fotosintez edə bilər mi? Təbii ki, xeyr. Ulduzlar öz planetlərinə həyat verir. Onlara bir ana kimi qayğı göstərir. Təkcə həyat yox, həm də sonsuz deyə biləcəyimiz qədər çox enerji verir. Biz insanlar bu enerjidən istifadə edə bilərik. Lazım olan bütün enerjini ulduzumuz Günəşdən əldə edə bilərik. Edirik də.

Pexels

Ulduzların ömrü olduqca sakit və xeyirxah keçir. Ancaq ölümləri bütün həyatlarından daha möhtəşəm olur. Ulduzlar da ölürlər. Bir ulduzun ölməsi supernova adlı hadisəyə səbəb olur. Supernova hadisəsi ulduzun daxilində gedən proseslərin sonlanması ilə, yəni yanacaq hidrogenin tükənməsi ilə baş verir. Ulduz yüksək şiddətlə partlayır və daxilindəki bütün maddələri ətrafa saçır. Ətrafa saçılmış bu maddələr böyük qaz və toz buludları əmələ gətirirlər. Bu buludlara nebulalar deyilir. Onlar kainatdakı ən möhtəşəm mənzərələrdəndirlər. Daxilindəki fərqli maddələr və buna görə yaranan fərqli rənglər nebulaları elmi posterlər üçün əla material edir.

NASA

Ulduzların necə yarandığını yadınıza salın. Qazlar və tozlar var idi və bunlar birləşib ulduzu əmələ gətirirdi. Daha sonra bu ulduz partladı və ətrafa saçdığı maddələrdən qaz və toz buludları əmələ gəldi. Bəs bu qaz və tozlardan yeni bir ulduzun doğulmasının qarşısını alan şey nədir? Heç nə! Elə belə də olur! Bu nebula yeni bir ulduzun başlanğıcıdır. Oradakı maddələr birləşir, yeni ulduzlar və ətrafında yeni planetlər əmələ gətirir! Astrofizik Carl Saganın bu mövzuda olduqca məşhur bir sözü var:

“Hamımız ulduz tozlarından əmələ gəlmişik!”

Bizim Günəşimiz də nə vaxtsa partlamış başqa bir ulduzun və ya ulduzların qalığından əmələ gəlib. Bəlkə də biz partlayış nəticəsində məhv olmuş hansısa ağıllı sivilizasiyanın qalıqlarından əmələ gəlmişik!

Bəs bizim Günəşimizə nə olacaq?

Ulduzların ölümü sadəcə supernovalar ilə gerçəkləşmir. Bizim Günəşimiz kimi daha balaca olan ulduzlar sakitcə sönürlər. Ulduzun supernova partlayışı əmələ gətirməsi üçün daxilindəki istilik ən azı 100 milyon kelvin olmalıdır. Ancaq Günəşdə bu istilik sadəcə 15 milyon kelvindir.

Qısaca, Günəş kimi kiçik ulduzlar partlamır, sadəcə sönürlər.

Günəşin ölümü haqqında əlavə məlumat üçün Azərbaycan Dilindəki bu məqaləni oxuya bilərsiniz.

Xülasə

Xülasə, ulduzların da müəyyən ömrü olur. Böyük ulduzlar ömrünü supernoval adlanan partlayışlarla, kiçik olanlar isə sönərək başa vurur. Supernovaların nebula adlanan qalıqlarından isə yeni ulduzlar yaranır.