Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat
Tüm Reklamları Kapat

Bir Ulduzun Ömrü: Ulduzlar, Supernova və Nebulalar

Bir ulduz öz ömrünü necə yaşayır? Onların ömrünün hissələri olan supernovalar və nebulalar nədir?

Bir Ulduzun Ömrü: Ulduzlar, Supernova və Nebulalar Pexels
6 dakika
239
  • Blog Yazısı
Blog Yazısı
Tüm Reklamları Kapat

Ulduzlar - nəhəng kainatımızın nəhəng mətbəxləri. Gecələr səmanı bəzəyən parlaq, göz qırpan nöqtələr. Yerdən zərrə kimi görünsələr də onların bir çoxu bizim Günəşimizlə müqayisə də olduqca böyükdür. Bu ulduzlar ətrafımızda gördüyümüz hər şeyi daxilində əmələ gətirən, kosmosun mətbəxləridir.

Ulduz nədir?

Ulduzlar böyük alov toplarıdır. Onların əsas iş prinsipi daxillərindəki hidrogenin yanmasına əsaslanır. Hidrogen yanır və helium əmələ gətirir. Yəni ulduzun daxilində nüvə reaksiyaları baş verir. Bu da ulduzun yanmasına səbəb olur. Buna görə də ulduzlar böyük nüvə stansiyalarıdır.

Tüm Reklamları Kapat

Bəs bu qədər ulduz necə yarandı?

Ulduzlar da insanlar kimi ana bətnində formalaşır, böyüyür, inkişaf edir və sonda ölürlər. Ancaq ulduzlar üçün ana bətni kainatdır.

Kainat ilk yarandığı zamanlarda və atomlar hələ birləşib molekul əmələ gətirməmişdən öncə ətrafdakı təzyiq o qədər çox idi ki, bu təzyiq nəinki atomların birləşdirib molekul əmələ gətirməsinə, proton, elektron kimi atomaltı zərrəciklərinn belə özünü saxlaya bilməsinə icazə vermirdi. Buna görə də ətrafdakı hər şey sadəcə təməl zərrəciklərdən, kvarklardan, leptonlardan əmələ gəlirdi.

Tüm Reklamları Kapat

Sonralar kainat genişlənməyə başladı. Kainat genişləndikcə təzyiq və temperatur aşağı düşürdü. Təzyiq aşağı olduğu üçün, artıq təməl zərrəciklər protonlara çevrilə bildilər. Bu protonlar elektronlarla birləşdi və hidrogeni əmələ gətirdi. Niyə məhz hidrogen? Çünki hidrogen ən sadə elementdir. Sadəcə 1 proton və 1 elektrondan ibarətdir. Bütün bu hadisələr böyük partlayışdan sonraki 380 min il ərzində gerçəkləşmişdir.

Vaxt keçdikcə artıq kainatda bol-bol yaranmış helium, litium, onların izotopları və berilium maddələri fərqli yerlərdə bir yerə toplanmağa başladılar. Bu toplanış nəticəsində onlar ulduzları yaratdılar. Ulduzun yaranması zamanı toplanan qaz və toz kütlələri ulduzun həyatının necə keçəcəyini təyin edir. Çünki istənilən ulduzun həyatı, hətta ölümü belə onun kütləsindən asılıdır.

Bəs necə olur ki ulduzun kütləsi onun həyatını təyin edir?

Bunun əsas səbəbi cazibə qüvvəsidir. Bir yerə yığışmış maddə nə qədər çoxdursa, o maddələrdən yaranan ulduz da o qədər ağır və böyük olur. Ancaq bu ulduzlardakı maddələr və kütlə bir yerə yığışana qədər çökmür. Çünki onlar bir ulduz əmələ gətirdikdə, daxilində nüvə reaksiyaları başlamış olur. Əgər bu nüvə reaksiyası başlamayıbsa, deməli ulduz hələ əmələ gəlməyib. Mərkəzə yaxınlaşdıqca büzülən kütlə orada olan qazı sıxışdıraraq təzyiqini artırır. Mərkəzə doğru çökmək istəyən, xaricdə olan kütlə isə, mərkəzdə sıxılmış qaz təzyiqi tərəfindən kompensə olunur. Buna görə də, cazibə qüvvəsi ilə qaz təzyiqi əks qüvvələr olur. Xaricdəki kütlənin tətbiq etdiyi cazibə qüvvəsinin təsiri nə qədər çox olarsa mərkəzdəki kütlə də o qədər sıxılar. Kütlə nə qədər sıxılarsa, qazın təzyiqi də o qədər artar.Yəni ulduzlar öz daxillərində ölüm-qalım mübarizəsi aparır. Bu balans hidrostatik balans adlanır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Bizim Günəş Sisteminin ulduzu Günəş.
Bizim Günəş Sisteminin ulduzu Günəş.
NASA

Bizim Günəşimiz bizə ən yaxın olan ulduzdur. Ancaq astronomik səviyyədə günəş kiçik bir ulduz sayılır. Bu ulduzların ətrafında planetlər yaranır və bu planetlərdə də bəzən həyat dediyimiz canlılıq yarana bilir. Məsələn elə biz bu həyat növlərindən biriyik. Bir ulduz ətrafında mavi, gözəl bir planet və orda yaşayan məxluqlar. Bu məxluqların həyatı da ulduzlara bağlıdır. Bitkiləri düşünün. Yerdəki bir bitki yaşadığı planetin ulduzu olmadan yaşaya, fotosintez edə bilər mi? Təbii ki, xeyr. Ulduzlar öz planetlərinə həyat verir. Onlara bir ana kimi qayğı göstərir. Təkcə həyat yox, həm də sonsuz deyə biləcəyimiz qədər çox enerji verir. Biz insanlar bu enerjidən istifadə edə bilərik. Lazım olan bütün enerjini ulduzumuz Günəşdən əldə edə bilərik. Edirik də.

Günəşdən enerji almaq üçün quraşdırılmış günəş panelləri.
Günəşdən enerji almaq üçün quraşdırılmış günəş panelləri.
Pexels

Ulduzların ömrü olduqca sakit və xeyirxah keçir. Ancaq ölümləri bütün həyatlarından daha möhtəşəm olur. Ulduzlar da ölürlər. Bir ulduzun ölməsi supernova adlı hadisəyə səbəb olur. Supernova hadisəsi ulduzun daxilində gedən proseslərin sonlanması ilə, yəni yanacaq hidrogenin tükənməsi ilə baş verir. Ulduz yüksək şiddətlə partlayır və daxilindəki bütün maddələri ətrafa saçır. Ətrafa saçılmış bu maddələr böyük qaz və toz buludları əmələ gətirirlər. Bu buludlara nebulalar deyilir. Onlar kainatdakı ən möhtəşəm mənzərələrdəndirlər. Daxilindəki fərqli maddələr və buna görə yaranan fərqli rənglər nebulaları elmi posterlər üçün əla material edir.

"At Başı" və "Orion" adlı nebulalar.
"At Başı" və "Orion" adlı nebulalar.
NASA

Ulduzların necə yarandığını yadınıza salın. Qazlar və tozlar var idi və bunlar birləşib ulduzu əmələ gətirirdi. Daha sonra bu ulduz partladı və ətrafa saçdığı maddələrdən qaz və toz buludları əmələ gəldi. Bəs bu qaz və tozlardan yeni bir ulduzun doğulmasının qarşısını alan şey nədir? Heç nə! Elə belə də olur! Bu nebula yeni bir ulduzun başlanğıcıdır. Oradakı maddələr birləşir, yeni ulduzlar və ətrafında yeni planetlər əmələ gətirir! Astrofizik Carl Saganın bu mövzuda olduqca məşhur bir sözü var:

“Hamımız ulduz tozlarından əmələ gəlmişik!”

Bizim Günəşimiz də nə vaxtsa partlamış başqa bir ulduzun və ya ulduzların qalığından əmələ gəlib. Bəlkə də biz partlayış nəticəsində məhv olmuş hansısa ağıllı sivilizasiyanın qalıqlarından əmələ gəlmişik!

Bəs bizim Günəşimizə nə olacaq?

Ulduzların ölümü sadəcə supernovalar ilə gerçəkləşmir. Bizim Günəşimiz kimi daha balaca olan ulduzlar sakitcə sönürlər. Ulduzun supernova partlayışı əmələ gətirməsi üçün daxilindəki istilik ən azı 100 milyon kelvin olmalıdır. Ancaq Günəşdə bu istilik sadəcə 15 milyon kelvindir.

Tüm Reklamları Kapat

Qısaca, Günəş kimi kiçik ulduzlar partlamır, sadəcə sönürlər.

Günəşin ölümü haqqında əlavə məlumat üçün Azərbaycan Dilindəki bu məqaləni oxuya bilərsiniz.

Xülasə

Xülasə, ulduzların da müəyyən ömrü olur. Böyük ulduzlar ömrünü supernoval adlanan partlayışlarla, kiçik olanlar isə sönərək başa vurur. Supernovaların nebula adlanan qalıqlarından isə yeni ulduzlar yaranır.

Okundu Olarak İşaretle
5
0
  • Paylaş
  • Alıntıla
  • Alıntıları Göster
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Raporla
Mantık Hatası Bildir
Yukarı Zıpla
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 1
  • Muhteşem! 0
  • Tebrikler! 0
  • Bilim Budur! 0
  • Güldürdü 0
  • İnanılmaz 0
  • Umut Verici! 0
  • Merak Uyandırıcı! 0
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
  • İğrenç! 0
  • Korkutucu! 0
Kaynaklar ve İleri Okuma
  • Ö. Kayalı. Yıldızların Ömürleri, Evrimleri Ve Hertzsprung Russell Diyagramı. (29 Mayıs 2021). Alındığı Tarih: 29 Mayıs 2021. Alındığı Yer: Evrim Ağacı | Arşiv Bağlantısı
  • Ç. M. Bakırcı. Dev Yıldızların Ölümü: Süpernova Nedir?. (29 Mayıs 2021). Alındığı Tarih: 29 Mayıs 2021. Alındığı Yer: YouTube | Arşiv Bağlantısı
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 29/03/2024 13:58:08 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/10526

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Tüm Reklamları Kapat
Keşfet
Akış
İçerikler
Gündem
Alan
Astrobiyoloji
Alkol
Yaşanabilir Gezegen
Çekirdek
Tohum
Botanik
Nöron
Makina
Karanlık
Uydu
Aminoasit
Geometri
Sayı
Mantık Hatası
Beyin
Bilişsel
Hominid
Evren
Süt
Araştırma
Filogenetik
Homo Sapiens
İspat
Güneş
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Gündem
Bugün bilimseverlerle ne paylaşmak istersin?
Bağlantı
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Bu platformda cevap veya yorum sistemi bulunmamaktadır. Dolayısıyla aklınızdan geçenlerin, tespit edilebilir kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Ekle
Soru Sor
Sosyal
Yeniler
Daha Fazla İçerik Göster
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
Evrim Ağacı'na Destek Ol

Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.

Evrim Ağacı'nı Takip Et!
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
ve seni takip ediyor

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close