Bilim Hatalarla Doludur - Ve O Hataları Düzeltmek İçin Çalışan Sayısız Bilim İnsanıyla!

2020 yılı oldukça sallantılı başladı: Dünya, "3. Dünya Savaşı" söylentileri ile yüzleşti, uçaklar ve helikopterler düşerek nice canlar aldı, ülkemiz başta olmak üzere tüm Dünya depremlerle çalkalandı, volkanlar patladı ve daha nicesi...

Bu sırada bilim camiasında da bazı ilginç olaylar yaşandı: 10 Ocak 2020'de, yönlendirilmiş evrim araştırmalarıyla 2018 Nobel Kimya Ödülü'ne layık görülen Frances Arnold, Science dergisinde 2019 yılında yayımladıkları bir makaleyi geri çektiğini ilan etti.

Aslında bilimde makale geri çekimleri (İng: "retraction") oldukça sık yaşanan bir olay, çünkü bilim insanları kusursuz değiller ve hata yapabiliyorlar: Verilerde sorun olabiliyor, bazı verilerin karıştığı anlaşılabiliyor, kimileri sahtekarlık yapıyor ve bunlar açığa çıkıyor, kimileri öğrencileri veya iş arkadaşları tarafından aldatılıyor, kimi zaman öğrenciler hocalarının hırslarının kurbanı oluyor ve daha nicesi... Bu tür insanî bir zaafiyetten doğan hatalar, tespit edildikleri anda geri çekmelerle sonuçlanıyor. Hatta tüm akademik makale geri çekmelerini takip eden Retraction Watch isimli bir internet sitesi bile bulunuyor!

Frances Arnold ve arkadaşlarının beta-laktam isimli kimyasalların enzimatik senteziyle ilgili olan makalelerini geri çekme nedeninin, tekrar deneyleri yaptıklarında aynı sonuçları alamamaları olduğunu söylediler. Makaleyi aceleye getirdikleri için, laboratuvarlarının not defterindeki bazı verileri atladıklarını fark ettiler ve bu farklar, makalenin hatalı sonuçlarının kaynağıydı.

Sadece Arnold da değil. Ondan kısa bir süre sonra, Davis'teki Kaliforniya Üniversitesi'nden Kate Laskowski ve arkadaşları, 20 Ocak 2020'de, 2016 tarihinde American Naturalist dergisinde örümceklerin sosyal davranışlarıyla ilgili yayımladıkları bir makaleyi geri çektiklerini duyurdu.

Bu vakada olan ise, Santa Barbara'daki Kaliforniya Üniversitesi'nden Jonathan Pruitt'in, işbirliği yaptığı makalelerin birçoğu için sağladığı verilerin fabrikasyon olduğu şüphesiydi. Makalenin dayandığı verileri inceleyen akademisyenler, kendini tekrar eden bol miktarda girdi fark ettiler. Tek bir makale için toplanan verilerin bu kadar çok sayıda birbirini tekrar etmesinden şüphelenen uzmanlar, verileri "bozuk" olarak nitelendirerek, makalelerini geri çekme kararını verdiler. Henüz bu hatanın tam kaynağı bilinmiyor; dolayısıyla Pruitt'in kasten mi yoksa sehven mi bu hatayı yaptığından kimse emin değil - fakat Pruitt'in son dönemde çalıştığı bütün akademik makaleler gözden geçiriliyor.

Bu kadar yüksek profilli akademisyenlerin, saygın jurnallerde yayınladıkları makaleleri geri çekmeleri elbette bilim camiasında ses getiren bir olay; fakat genel halk arasında pek duyulmayacaktır. Ancak duyulması gerektiği kanaatindeyiz, çünkü bilim kusursuz işleyen bir süreç değil; ancak insanlık olarak geliştirebildiğimiz en evrensel ve en güçlü sistem de bu. Bu gerçeklerin fark edilmesi, bilime yönelik beklenti ve algılarımızın daha isabetli olması açısından önem arz ediyor.

Ancak 2020'nin başında yaşanan sayısız sarsıcı olayın aksine, bilimdeki bu geri çekmeleri "felaket" olarak nitelemek doğru olmaz. Çünkü bilim insanları ve bilim hata yapabilir; ancak yapılan bu hataların tespitine yönelik çok sayıda mekanizma da bilimin metodolojisi içerisinde bulunmaktadır. Hatalar olabilen en yüksek hızda tespit edilmekte, makalelerin çok sayıda gözün ve beynin denetiminden geçmesine rağmen ihtiva edebildiği hatalar ivedilikle ayıklanmaktadır.

Bu kendi kendini düzeltme ve dürüstçe gerçeğe ulaşma pratiği, bilimi zayıf kılan bir özellik değildir; tam tersine, onu güçlü kılan şey tam olarak budur! Buradaki makalemizde de anlattığımız gibi, bilime durmaksızın değişmesine ve gelişmesine rağmen güvenmiyoruz; bilime, durmaksızın değiştiği ve geliştiği için güveniyoruz.

Bilim insanları sadece yeni veriler ortaya koymaya çalışan uzmanlar değiller; aynı zamanda hem kendi alanlarındaki, hem ilgilerini çeken diğer alanlardaki verileri ve makaleleri durmaksızın gözden geçirirler. Bunu "hata bulmak amacıyla" yapmaları şart da değildir; kimi zaman okunan bir makale, bir sonraki araştırma için bilim insanlarına ilham verebilir. Bu süreçte makalede tanımlanan deneyleri tekrar etmek gerekebilir ve eğer tutarsızlıklar tespit edilirse, bunlar dergi editörlerine bildirilerek gözden geçirilebilir. Bu sayede bütün makaleler ve bilimsel iddialar her an sınama altındadır.

Tabii ki her makalenin her bilim insanı tarafından okunması imkansız. Ancak bilim, birikerek ilerleyen bir bilgi türü olduğu için, bir kişinin iddiaları tutarsız ya da fabrikasyonsa, onu temel alan bir sonraki araştırmada bu tutarsızlık ve hatalar hızlıca fark edilecektir. Çünkü hiçbir araştırma vakum içinde olmaz ve mutlaka birileri ya bir deney düzeneğini tekrardan inşa edecektir ya da kendi deney düzenekleriyle, önceki makalelerde izah edilen metodolojiyi takip ederek veriler toplayacak ve kendilerinden önce gelen çalışmaların sonuçlarıyla kıyaslayacaktır. Tutarsızlıklar, bu sayede tespit edilecek ve bu hatalarda bir art niyet olup olmadığı incelenebilecektir. Her tutarsızlık ve farklı sonuç illa kasti hata anlamına gelmeyebilir; ancak bilimdeki bu düzeltme mekanizması sayesinde, kasti olsun veya olmasın, hatalar er ya da geç gün ışığına çıkartılacaktır.

Bu çok mantıklı, çünkü bilim, modeller inşa ederek gerçek olana yaklaşma sanatıdır. Bu modellerimiz hiçbir zaman kusursuz değildir; ancak gerçeğe uzak olan modeller durmaksızın elenir. Kimileri, modellerini gerçeğe daha da yakınsamak için veriler uydurmuşsa, bu modelleri kullanarak geliştirmek isteyen kişilerce foyaları kısa sürede ortaya çıkarılır. Bilim böylece sadece kendi hatalarından arınmakla kalmaz; aynı zamanda bu hatalar sayesinde bile insanlığı gerçeğe daha fazla yaklaştırır.

Tabii ki bu tarz makale geri çekmelerinin birçok boyutu var. Örneğin günümüzde bilim ve akademi camiası öylesine yoğun bir şekilde fon ve para kaynağı bulmaya endekslenmiş halde ki, bilim insanları üzerinde sürekli yayın yapma ve yeni keşiflere imza atma baskısı bulunuyor. Dürüst bir merak ışığında gerçeği bulma arayışı, en yüksek fonlara erişme çabasına dönüşünce, kaçınılmaz olarak daha fazla hata ve yalana kapı aralanıyor. Bu sorunların giderilmesi, insanlığın bilimsel anlamda ilerleyişinin daha sağlıklı bir patikaya oturtulması açısından büyük öneme sahip.

Elbette bir de bilimdeki bu hata düzeltme mekanizmasını, "bilimin yalan söylediğinin ispatı" olarak göstermeye çalışan manipülatörler var ki... O konuya hiç girmeyelim. Bu tarz kişilerin yaratmaya çalıştığı çifte standardı daha önceden burada farklı bir açıdan işlemiştik.

Sonuç olarak, bilim camiası da, bizler gibi popüler bilim oluşumları da durmaksızın hatalarını ayıklamaya ve en isabetli şekilde gerçekleri insanlığa kazandırmaya çalışıyorlar. Bu yolda hatalar kaçınılmaz; burada izah etmiştik. Fakat kolektif bir uğraş olan bilimde hatalar da kolektif bir çabayla tespit edilebilir ve dürüst bir şekilde düzeltilebilir. Bu çerçevede, sitemizde gördüğünüz hatalar olursa bize her sayfamızın bir köşesinde bulunan "Geri Bildirim" tuşumuzla ulaşabilir, düzeltmemize vesile olabilirsiniz. Ayrıca Evrim Ağacı Düzeltme Politikası'na buradan ulaşabilirsiniz.

Unutmayın: Bilim, sadece gerçeklere ulaşma sanatı değil; aynı zamanda yeni veriler ışığında hataları ayıklama ve fikirleri değiştirme aracı da... Ya da Charles Darwin'in sözleriyle:

Bir hatayı yok etmek, çoğu zaman, yeni bir doğru ya da gerçek bulmak kadar iyidir; hatta bazen, daha iyidir!