Astronotlar Nasıl Uyur? Uzay Görevlerinde Astronotların Uyku Döngüsü Nasıl Düzenlenir?

Sirkadiyen ritim, ilk olarak Alman fizyolog Franz Halberg tarafından isimlendirilmiştir: Circadien, circa yani "yaklaşık" sözcüğü ile diem yani "gün" sözcüklerinden türetilmiştir ve "yaklaşık bir gün" anlamına gelmektedir. Sirkadiyen ritim kavramı, canlıların biyolojik saatleriyle gelen değişimleri ve gün içerisinde iç ve dış faktörlere bağlı biyolojik ritmimizi ayarlayan fizyolojik mekanizmaları tanımlamak için kullanılır. Uyku-uyanıklık döngüsü ve gün içerisindeki fiziksel, zihinsel ve davranışsal değişimlerimiz bu mekanizmalarla düzenlenir.

Sirkadiyen ritmi düzenleyen en önemli faktör ışıktır ve Dünya üzerinde yaşayan çoğu canlı gibi insanların da sirkadiyen ritimleri gün ışığına, yani 24 saatlik bir döngüye göre düzenlenmektedir. Sirkadiyen kontrol mekanizması beynimizde, hipotalamusun suprakiazmatik çekirdeğinde yer almaktadır. Işık, gözümüzün retina tabakasına geldiğinde oluşan sinir uyarıları hipotalamusa iletilir ve uyku-uyanıklık durumu, açlık-tokluk hissi, gün içi vücut sıcaklığı değişimleri, bazı hormonların salgılanması gibi fizyolojik olaylar buradan kontrol edilir. Sirkadiyen dengede meydana gelebilecek bozukluklar, başta uyku problemleri olmak üzere çok ciddi sorunlara yol açabilmektedir.

Uzay Görevlerinde Sirkadiyen Ritim ve Uyku Bozuklukları

Dünya yörüngesinde sürekli hareket ederken, alıştığımız 24 saatlik bir döngüden bahsetmek mümkün değildir ve uzay görevlerinin başlangıcından itibaren astronotlar, çeşitli sirkadiyen ritim ve uyku sorunlarıyla karşılaşmaktadır. Uluslararası Uzay İstasyonunda görev yapmak, günde 16 kez gün doğumuna maruz kalmayı beraberinde getirir. Yalnızca ışık değil; mikro-kütleçekimli ortam, yüksek gürültü seviyeleri, vardiya değişimleri, yoğun egzersiz ve iş yükü programı gibi başka faktörler de sirkadiyen ritim ve uyku sorunlarına yol açabilmektedir.

Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA) tarafından, uykusuzluk ve beraberinde gelen fiziksel, zihinsel yorgunluk ile performans düşüklüğünün yaratacağı yıkıcı sorunların önüne geçebilmek için çeşitli önlemler alınmaktadır.

Bunlardan birincisi, astronotlara uykuyu nelerin etkileyebileceği, uyku hijyeni, sağlıklı uyku davranışları gibi konularda eğitimler vermektir. Bu sayede, uykuyu etkileyebilecek zararlı davranışlardan kaçınmaları sağlanır. Uykuya dalmayı geciktirebilecek istenmeyen veya rastgele düşünceleri uzaklaştırmak için Bilişsel Davranışçı Terapi yöntemleri kullanılır.

İkinci bir önlem, sirkadiyen kaymaların önüne geçmek için astronotların düzenli bir programa tabii tutulmasıdır. Uyku saatleri ve gün içi aktiviteleri (yemek, egzersiz, görev vb.), bu program doğrultusunda gerçekleştirilir. Aşağıda buna yönelik bir tablo görebilirsiniz.

NASA

Üçüncüsü, gün içerisinde yaşanan sürekli ışık değişiminin olumsuz etkileriyle mücadele etmek, uyanıklığı sağlamak veya uykuya geçişi kolaylaştırmak için özel ışıklandırma sistemleri kullanmaktır.

Son olarak, uyku ve uyanıklığı sağlayabilmek için kullanılan diğer bir yöntem ise kafein, melatonin veya bazı uyku ilaçlarının kullanılmasıdır. Ancak özellikle uyku ilaçlarının istenmeyen yan etkileri (uzayan uyku etkileri, performans düşüklüğü, uyku bozuklukları vb.) sebebiyle kullanımından olabildiğince kaçınmak istenir.

Uluslararası Uzay İstasyonunda Uyumak...

Dünya’daki gibi "uzanamayacağınız", aşağı-yukarı kavramları olmayan mikro-kütleçekimli ortamda, dik bir şekilde uyuyabilir miydiniz? ISS içerisinde astronotlar bu koşullar altında uyumak zorunda!

NASA

Her astronotun kendine ait, telefon kulübesi büyüklüğünde bir uyku istasyonu var. Bu istasyon içerisinde uyku tulumu, yastık, lamba, havalandırma, dizüstü bilgisayar ve kişisel eşyalar için ayrılan alanlar mevcut. Uyku tulumları, astronotlar uykularında süzülerek bir yerlere çarpmasınlar diye duvara bağlı durumda ve uzanıyormuş hissi verebilmek amacıyla sırt ve bele baskı uygulayan sert arka desteğine sahip.

Uyku istasyonları içerisinde uykuya dalmayı geciktirecek veya uyku kalitesini etkileyebilecek faktörler olabildiğince azaltılmaya çalışılır. Rahatsız edici gürültü ve ışık seviyeleri için kulak tıkacı ve göz bantları kullanılırken, sıcaklık ve CO₂ seviyeleri ayarlamak için de havalandırma sistemleri kullanılır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Sonuç

Astronotlar gibi yüksek bilişsel düzey gerektiren işlerde çalışanların (pilot, doktor vb.) performanslarında ve dikkat seviyelerinde görülecek düşüşler oldukça tehlikeli sonuçlara yol açabilir. Bu kişiler sürekli olarak yüksek performansla çalışmak zorundadır. Performansı üst düzeyde tutabilmenin olmazsa olmaz koşulu ise dinlendirici ve yeterli bir uykudur.

Tabii bu sayılanlar yalnızca astronotlar için değil herkes için geçerlidir. Gün içerisinde azami verimlilik ve dikkat seviyeleriyle çalışmak istiyorsak uyku saatlerimizi düzenlemeli, uyku kalitesini etkileyebilecek zararlı davranışlardan kaçınmamız gerekir.

Uykuyla ilgili detaylı bilgi almak için buradaki oldukça kapsamlı hazırlanmış içeriğimize bakabilirsiniz.