Günümüzde artık her şeyi ikna edici şekilde söylemek çok kolay. Öyle ki söyledikleriniz aslında %100 hatalı olsa bile, bunu yeterince ikna edici (ve eğer sosyal medya gibi bir araç üzerindeyseniz, yeterince "yüksek prodüksiyonlu") şekilde söylerseniz, kendinize yeterince büyük bir kitle yaratmanız ve objektif olarak doğruyu söyleyenlerin karşısına dikilecek tamamen yanlış yönlendirilmiş bir güruh yaratmanız çok ama çok kolay. Bunu herkes yapabilir.

Peki, diyelim ki siz, bu iki taraf arasında kalmış bir kişisiniz. Ancak "en güzel konuşana" (kimi durumda, "en iyi demagoga") değil, objektif olarak doğrulanabilir şeyleri söyleyen tarafa inanmak (veya en azından o tarafı desteklemek) istiyorsunuz; fakat hangi taraf olduğunu bilemiyorsunuz. Bu tarafı nasıl tespit edersiniz? Bu makalede, bunun basamaklarını öğreneceğiz.

Bütün organizmaların hayatta kalmak için demire ihtiyacı vardır. Tek bir istisnayla: Borrelia burgdorferi isimli bakteri laym hastalığına neden olan bakteridir ve demir yerine manganez kullanabilecek şekilde evrimleşmiştir. Laym hastalığı, bulaşmadan sonra eğer hızla tedavi edilmezse eklemleri, kalbi ve sinir sistemini harap eden, günümüzde tedavi edilebilen bir hastalıktır.

Neredeyse tüm organizmalar için demir, yeni proteinler ve enzimler üreten süreçler için temel gereksinimdir. Muhtemelen bunun en ünlü örneği demirin hemoglobindeki görevidir. Hemoglobin, neredeyse tüm omurgalıların kırmızı kan hücrelerinde bulunan oksijen taşıyıcı proteindir. Hemoglobinin en önemli bileşenlerinden birisi demirdir ve bu, oksijene bağımlı olan omurgalılar için demirin önemini gösteren önemli bir göstergedir. Demir, sadece hemoglobinde bulunan bir element değildir, sayısız diğer enzimde ve proteinde de bulunur.

Düzenli egzersiz, yapabilen insanlar için hem fiziksel hem de mental olarak faydaları gerçekten de yadsınamayacak düzeyde ancak fiziksel kısıtlamalardan ötürü egzersiz yapamayan bazı insanlar da bulunmakta. Bu kişiler için de egzersizin metabolik etkilerini taklit edebilen LaKe molekülü geliştirildi. Molekül, herhangi bir fiziksel efor gerektirmeksizin egzersizin ve orucun metabolik etkilerini taklit etmekte.

Bu molekülün belirtilen metabolik etkilerinin yanı sıra Parkinson ve demans gibi bazı nörolojik hastalıkların tedavisinde yardımcı olarak kullanılabileceği düşünülüyor. Tüm bu olası etkileri sayesinde bu molekülün keşfi ile birlikte yoğun egzersiz programlarına ya da oruç temelli diyetlere uyamayan kişilerde uygulanabilecek tedaviler için umut vadediyor.

Birçok sebepten ötürü öfke duyabiliriz. Düşünün ki arabamızla bir otobandayız, radyo açık, hava güneşli, her şey mükemmel. Ta ki… Başka bir sürücü gelip önümüze kırana kadar. Ne olacağını bilirsiniz: Sinirlenirsiniz, hele ki sinirlenmeye zaten müsait bir insansak, normal bir insandan çok daha hızlı ve çok daha fazla sinirleniriz. Kalbimiz daha hızlı kan pompalamaya başlar ve yüzümüz kızarır. Hatta bazılarımız bağırıp küfür edebilir ve hoş olmayan yüz ifadeleri takınabilirler. Kabul edin, böyle bir deneyimi, gerek otobanda gerek başka şartlar altında daha önceden hepimiz yaşadık veya tanık olduk.

Peki ya daha önce hiç sinirlendiğimizde vücudumuza ne olduğunu ve öfkemizin arkasındaki bilimi merak ettiniz mi?

Makroevrim nedir? Neden önemlidir? Makroevrimsel düşünce, primat evriminin modellerini yorumlamaya nasıl yardım eder?

Yaşam ağacında, hepsinin ortak bir ataya bağlandığı birçok dal vardır ve ağaç üzerindeki yaşam çeşitliliği evrimsel süreçlerden kaynaklanmaktadır. Yeryüzündeki yaşamı hiyerarşilere ayırarak düzenlediğimiz gibi, evrimsel süreçler ve modelleri için de aynısını yapmak istiyoruz. Bu nedenle, birçok bilim insanı, aralarındaki ayrım biraz yapay olsa da, evrimin mikroevrim ve makroevrim olarak iki ayrı hiyerarşik sürece ayrılabileceğini önermektedir. Mikroevrim, türlerin gen havuzlarındaki alellerin frekanslarını değiştiren mekanizmaları tanımlar (Rexnick & Ricklefs 2009). Bu mekanizmalar mutasyon, göç, genetik sürüklenme ve doğal seçilimi kapsar. Teori, bu süreçlerin etkilerinin zaman içinde biriktiğini ve bazen de popülasyonların ayrışmasına ve yeni türlerin doğmasına neden olabildiğini ileri sürmektedir. Buna karşılık, makroevrim geniş zaman dilimleri boyunca yaşam ağacı üzerindeki modelleri büyük bir ölçekte tanımlar. Denge, kademeli değişim, hızlı değişim, adaptif radyasyonlar, nesil tükenmeleri, iki veya daha fazla türün birlikte evrimi ve türler arasındaki genetik özelliklerde yakınsak evrim (convergent evolution) sadece birkaçı olmak üzere, yaşam ağacında büyük ölçekte birçok farklı model gözlemlenebilir (Görsel 1). Makroevrimsel çalışmalar, sonuçlarını çoğunlukla fosil buluntularından elde eder. Fosiller yeni yaşam formlarının ortaya çıkışını, coğrafi dağılımlarının zaman içinde nasıl değiştiğini ve sonunda nesillerinin ne zaman tükendiğini belgelemektedir. Buna karşılık, mikroevrimsel değişimler genelde fosil buluntularından gözlenemez, çünkü türlerin kendi içindeki evrimsel değişimleri yöneten süreçlerin çok daha kısa zaman ölçeklerinde gerçekleştiği düşünülmektedir. Bu nedenle, makroevrim, tür seviyesinin üzerindeki evrimsel modelleri açıklamaya odaklanmıştır (Rexnick & Ricklefs 2009) ve bu konuda çalışan araştırmacılar, bu modelleri açıklayan temel ilkeleri araştırmaktadırlar.

14 Mart 2018'de aramızdan ayrılan teorik fizikçi Stephen Hawking'i özellikle kara delikler üzerine yaptığı çalışmalarıyla biliriz. Kimilerine göre modern çağın dahisi, kimilerine göre hastalığına rağmen evreni çözmeye ant içmiş bir savaşçı, kimilerine göre ise robotik sesinin efsaneleştirdiği sıradan bir bilim insanı... Biz bu yazımızda onun bir ömre sığan (belki de sığamayan) kara deliklerle ilgili çalışmalarına elverdiğince detaylı bir şekilde kronolojik bir bakış atmayı hedefliyoruz.

Albert Einstein genel görelilik kuramında, zamanın uzaydan bağımsız olarak değerlendirilemeyeceğini çünkü uzay ve zamanın ayrı şeyler olmayıp aslında tek bir bağıntıya sahip bir olgu olduğunu söylemiştir ve bu olgunun adı artık "uzayzaman" olarak bilinmektedir.

Diferansiyel denklemler, doğada ve insan yapımı sistemlerde meydana gelen sürekli değişimleri matematiksel olarak ifade eden denklemlerdir. Isaac Newton^[1] ve Gottfried Wilhelm Leibniz'in 17. yüzyıldaki katkılarıyla ortaya çıkan bu alan, fiziksel olayları modellemekten mühendislik sistemlerini analiz etmeye kadar birçok alanda kullanılmaktadır. Diferansiyel denklemler sayesinde bir sistemin zamana veya bir başka değişkene bağlı davranışı öngörülebilir ve çözülebilir hâle gelir.

Modern dünyada mühendislik ve bilim dallarının büyük bir kısmı, diferansiyel denklemlerle ifade edilen süreçleri anlamaya dayanır. Hareket eden bir nesnenin konumunun belirlenmesinden, elektrik devrelerindeki akımların analizine kadar pek çok problem, bu denklemler yardımıyla çözülmektedir.

Bir önceki yazımızda, Hardy-Weinberg Dengesi'nin basit ama etkili matematiksel ifadesini görmüştük. Basitçe, herhangi bir gen frekansını, fenotip (fiziksel özellik) frekansını veya genotip (genetik özellik) frekansını bildiğimiz sürece, ideal ve evrimin süregelmediği bir popülasyonda diğer tüm genlerin (alellerin) frekansını bu dengenin matematiği sayesinde hesaplayabiliriz. 

Peki, bu analizi sadece evrimin süregelmediği popülasyonlarda mı yapabiliriz? Çünkü eğer öyleyse, bu Hardy-Weinberg Dengesi neredeyse tamamen işe yaramaz bir denge demektir. Biliyoruz ki var olan tüm popülasyonlar yavaş ya da hızlı bir şekilde evrimleşmektedir. Evrim mekanizmaları, ister istemez popülasyonların hepsine etki etmektedir. Dolayısıyla eğer ki sadece evrimin olmadığı popülasyonlarda işe yarıyorsa, Hardy-Weinberg'in işleyebileceği bir popülasyon bulmamız imkansız demektir. Çünkü doğada evrimleşmeyen veya evrim mekanizmalarından muaf hiçbir tür yoktur (insan bunu bir miktar kırabildiyse de, tamamen kırmaktan acizdir). 

Bu yazının yazıldığı gün itibariyle, 6 Şubat 2023 Maraş depremleri üzerinden neredeyse 2 yıl geçti. Türkiye'nin akışkan ve "vıcık" gündemi içinde bu depremin etkileri ve önemi tabii ki unutuldu gitti. Artık bu depremden bahseden bir politikacı veya bir sonraki büyük deprem için anlamlı bir çaba veya hazırlık göremiyoruz. 60.000 insanımız bir anda yok oldu; ama Türkiye, 17 Ağustos 1999'da çıkarmadığı deprem derslerini, 2023'ten de çıkarmadı. Şimdi, müthiş bir hızla Beklenen Büyük İstanbul Depremi'ne doğru ilerliyoruz.

Türkiye ile ilgili sorun şu ki, bu tip büyük depremler yaşanmadıkça, insanlar da depreme yönelik farkındalıklarını ve ilgilerini kaybediyorlar. Medya, özellikle de sosyal medya, dikkatlerimizi durmadan alakasız yönlere doğru çekmeye çalıştığından, ister istemez odağımızı kaybediyoruz ve ipleri elden bırakıyoruz. Bir yerden sonra vurdumduymazlık hakim gelmeye başlıyor ve Türkiye'yi tek bir vuruşta dizleri üzerine çökertebilecek kadar önemli olan depremleri umursamamaya başlayabiliyoruz.

Retrograd amnezi, bireyin geçmişteki anılarını kaybetmesiyle karakterize edilen bir tür bellek bozukluğudur. Bu durum kişinin otobiyografik anılarının yanı sıra genel bilgi, kişiler, yerler ve olaylarla ilgili belleğini de etkileyebilir. Hafıza kaybının süresi ve kapsamı değişkenlik gösterir. Bazı bireylerde yalnızca son birkaç hafta veya ay etkilenirken bazı vakalarda çocukluk dönemine kadar uzanan geniş çaplı bir bellek kaybı gözlemlenebilir.

Bellek kaybının hangi anıları kapsadığı ve ne ölçüde olduğu beynin etkilenen bölgesine bağlıdır. Hipokampus ve medial temporal lob hasarı genellikle yakın geçmişteki anıların kaybına neden olur. Frontal korteks lezyonları ise daha eski anıların hatırlanmasını zorlaştırabilir.