Türkiye'de Aktar Problemi: Ülkemizde Satılan Tıbbi Bitkiler Ne Kadar Güvenli?

Daha önceki bir yazımızda, tıbbi amaçlarla kullanılan bitkisel ürünlerin güvenilirliği konusundaki soru işaretlerini ele almış ve bu güvenliğin nasıl sağlanabileceğini anlatmıştık. Bu yazımızda ise, Türkiye'de çok yoğun olarak sürdürülen bitkisel ürün alışverişinde en önemli aktör olan aktarlık mesleğini ele alacak, ülkemizdeki aktarların güvenilirliği konusunda yapılmış 2 çalışmaya göz atacağız.

Bir çalışmada İstanbul’da faaliyet gösteren rastgele seçilmiş 12 aktardan, sarı kantaron olarak satılan örnekler temin edilmiştir, bu droglar çeşitli analiz yöntemleriyle analiz edilmiştir. Diğer bir çalışmada ise 6 ilde (Siirt, Batman, Mardin, Diyarbakır, Gaziantep ve Şanlıurfa) faaliyet gösteren, merkezi konumdaki müşteri yoğunluğunun fazla olduğu aktarların olması amacıyla aktarlar örnekleme yöntemi uygulanarak seçilmiş ve toplam 60 işyerinden mayıs papatyası olarak satılan örnekler temin edilmiştir. Temin edilen örneklerin teşhisi Siirt Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü laboratuvarlarında yapılmıştır. Yapılan çalışmalardan çarpıcı sonuçlar elde edilmiştir. Aşağıda, bu sonuçların detaylarını ve önemlerini bulabilirsiniz.

Aktarlarda Satılan Sarı Kantaron Ne Kadar Güvenli?

Bu çalışmada İstanbul'da faaliyet gösteren rastgele seçilmiş 12 aktardan, sarı kantaron olarak satılan örnekler temin edilmiştir. Örneklerin doğru bitkiye ait olup olmadığını, drog olarak toplanan kısmının, toplama zamanının, kurutma ve saklama koşullarının uygunluğunu belirlemek amaçlanmıştır. Droglar üzerinde makroskobik ve mikroskobik incelemeler, mikrobiyolojik analiz, mineral ve ağır metal miktar tayini yapılmış, total antioksidan statü (TAS), total oksidan statü (TOS) ve oksidatif stres indeksi (OSI) belirlenmiştir. Ayrıca droglardan hazırlanan metanol ekstrelerinde HPLC ile kalitatif olarak hiperisin analizi yapılmıştır.

Bu çalışmada kullanılan Hyperici herba drogu, İstanbul’da faaliyet gösteren ve rastgele seçilmiş 12 aktardan, 20.11.2018- 15.03.2019 tarihleri arasında, "sarı kantaron" adı ile sorularak temin edilmiştir. Droglar A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L olarak kodlanmıştır.

Kontamine Olmuş, Hatalı Toplanmış, Etkisiz Sarı Kantaron!

İstanbul aktarlarından alınan 12 farklı Hypericum perforatum örneği üzerinde yapılan makroskobik inceleme ile neredeyse tamamında gözle görülür kontaminasyona rastlandığı bazılarının böceklenmiş olduğu, dolayısıyla drogların doğru şekilde toplanıp saklanmadığı anlaşılmıştır. Örneklerden 6 tanesinin meyveli bitkiden oluşması nedeniyle drogun yanlış zamanda toplandığı saptanmıştır. Örneklerin neredeyse tamamına yakınının farklı bitkilere ait parçalar içerdiği görülmüş hatta bazılarının taş parçaları içerdiği saptanmıştır. Mikroskobik incelemede Hypericum türlerinin çoğunda görülmesi beklenen, Hypericum türlerinin aktif bileşini olan hiperisini içeren salgı bezleri ve bu türlere özgü polen yapıları aranmıştır. A, B, C, E, F, G, I, J ve L örneklerinde hiperisin taşıyan salgı bezi görülürken, D, H ve K örneklerinde rastlanmamıştır. Tüm örneklerde ise polen görülmüştür.

ResearchGate

Yüksek basınçlı sıvı kromotografisi kullanılarak drogların hiperisin içerip içermediğine bakılmıştır. Sonuçta hiperisin, 12 örneğin yalnızca 6'sında saptanabilmiştir.

ResearchGate

Mineral ve ağır metal miktar tayini sonucunda iki örneğin Al seviyesinin çok fazla olması bu drogların uzun süreli kullanımının ağır metal toksikasyonuyla sonuçlanabileceğini düşündürmektedir. Bununla birlikte aynı türe ait örneklerde TAS, TOS düzeylerinin, ağır metal ve mineral içeriğinin farklılığı, bitki türlerinin farklı bölgelerden toplanmış olması, toplanma dönemi, toplama sonrası kurutulma sürecinde yapılan muhtemel farklı uygulamalar, saklama koşullarının farklılığı gibi nedenlerle açıklanabilir.

Analizler sonucu elde edilen bu sonuçlara göre aktarlardan temin edilen ve analizleri yapılan drog örneklerinin standart bir kalitede olmadığı belirlenmiştir. İnsan sağlığı açısından tehdit oluşturan bu durumun önüne geçilmesi için gerekli denetimlerin yapılması ve halk sağlığının korunması adına uygun olmayan drogların satışına izin verilmemesi, halkın doğru, kaliteli droglara ulaşabilmesinin sağlanmasının gerekliliği araştırmacılar tarafından önemle vurgulanmıştır.

Aktarlarda Satılan Papatya Ne Kadar Güvenli?

Bu çalışma, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan aktarlarda mayıs papatyası olarak satışı yapılan ürünlerin ismine doğru olup olmadığını belirlemek amacıyla, gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak 2018 yılında yürütülmüştür. Mayıs papatyası (Matricaria recutita) yerine pazarda çoğu zaman köpek papatyasının (Cota altissima J. Gay) satılmasından dolayı tedarikçiler, perakendeciler ve özellikle tüketicilerde bilinç ve kamuoyu oluşturulması amacıyla bu çalışma yapılmıştır.

Çalışma materyali olan mayıs papatyası, genellikle soğuk algınlıklarında, öksürüklerde, midevi ve karminatif kullanım gibi amaçlarla alınıp satılmaktadır. Bu çalışma 6 ilde (Siirt, Batman, Mardin, Diyarbakır, Gaziantep ve Şanlıurfa) faaliyet gösteren merkezi konumda, aktarlar çarşısının bulunduğu illerde aktarlar çarşısında ve müşteri yoğunluğunun fazla olduğu aktarlar gayeli örnekleme yöntemi uygulanarak seçilmiş ve toplam 60 işyerinden örnekler alınmıştır.

Köpek Papatyası Nedir?

Cota altissima (L.) J. Gay, "köpek papatyası" olarak bilinir. Köpek papatyası, Türkiye’de 9'u endemik olmak üzere 15, dünyada 49 türü bulunan Cota J. Gay cinsine ait bir türdür. Cota cinsi, morfolojik olarak Anthemis'e benzemektedir. Fakat Cota cinsi, Anthemis cinsinden akenlerindeki (meyve çeşidi) farklılıklarından dolayı ayrım göstermektedir. Mayıs papatyası ve Köpek papatyası arasındaki bazı farklar da incelenmiştir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Kocaeli Bitkileri

Mayıs papatyası ve köpek papatyasının morfolojik özelliklerine bakıldığında çeşitli farklılar içerdiği görülmüştür. Bu verilere ek olarak mayıs papatyası ve köpek papatyasının uçucu yağlarının kimyasal içerikleri de incelenmiş ve birbirinden oldukça farklı olduğu görülmüştür. Bundan dolayı, köpek papatyasının mayıs papatyası yerine kullanımının doğru olmayacağı düşünülmüştür.

Aktarlardaki Papatyaların Neredeyse Hiçbiri Doğru Değil!

Batman’dan 5, Diyarbakır’dan 22, Gaziantep’ten 10, Mardin’den 7, Şanlıurfa’dan 12 olmak üzere toplam 60 aktardan 60 örnek alındığı görülmektedir. Alınan örneklerden 57 tanesinin Köpek papatyası, sadece 3 tanesinin Mayıs papatyası olduğu tespit edilmiştir. Toplamda örneklerin %95.7’sinin köpek papatyası, yalnızca %4.3’ünün mayıs papatyası olması dikkat çekicidir.

DergiPark

Araştırmanın genel sonucuna baktığımızda, aktarlarda mayıs papatyası yerine genellikle köpek papatyasının satıldığı tespit edilmiştir.

DergiPark

Ayrıca tüketicilerin de bitkiyi tanımadıkları, bunun için de kendilerine verilen papatyanın mayıs papatyası olup olmadığını sorgulamadıkları tespit edilmiştir.

Sonuç

Sentetik ilaçlar gibi birçok kimyasal bileşenden oluşan bitkilerin ise ülkemizde kalite kontrolleri ve analizleri yeterince hatta neredeyse hiç yapılmadan bitkiler konusunda uzman olmayan kişiler tarafından insanlara ulaştırılır. Bu durumun insan sağlığı açısından kötü sonuçlarını görmemek için insan sağlığını böylesine ilgilendiren tıbbi ve aromatik bitkiler, mutlaka uzman kişiler tarafından düzenli bir şekilde denetlenmeli ve uzman kişilerin bitkisel ürün ya da drog satın almak için gelen insanları bitkiler hakkında mutlaka bilgilendirmelidir. Çünkü bu çalışmalarda tespit edildiği gibi tıbbi ve aromatik bitkiler aktarlarda çoğu zaman doğru isimleri ile dahi satılmamaktadır. Hatta olması gereken ürünü talep eden tüketicilerin zaman zaman tepki ile karşılaştığı da çalışmalar sırasında tespit edilmiştir. Aynı zamanda toplanan örneklerin bilimsel bir çalışmada kullanılacağını hisseden, anlayan satıcıların satıştan vazgeçtikleri, fevri davrandıkları görülmüştür.

Çalışmalar sonucunda elde edilen bu veriler bitkiler hakkındaki birçok parametrenin aslında ne kadar önemli ve hayati olduğunu, bitkilerin tedavide kullanımı hakkındaki bilinç düzeyimizin artması gerektiğinin önemini vurgulamaktadır. Ülkemizde (ve Dünya'da) bu konuda modern bilim ışığında önlemler alınmazsa, masum kişilerin bu ürünlerden zarar görmeye devam etmesi kaçınılmaz olacaktır.