Canlılar doğaları gereği rekabetçidir; fakat işbirliği de yaygındır. Genler, genomlarda işbirliği yaparlar; hücreler, dokularda işbirliği yaparlar; bireyler, toplumlarda işbirliği yaparlar. İçlerinde toplu eylemin bireyler arasındaki işbirliğinden doğduğu hayvan toplumları yüksek düzeyde toplumsal karmaşıklık sergilerler. Bu gibi toplumlar yalnızca böcekler, memeliler ve kuşlar arasında yaygın olmayıp amip gibi basit türlerde bile görülürler (Görsel 1).

Hayvan toplumları yapı bakımından üreme yetisine sahip tek bir dişinin yüzlerce, binlerce, hatta milyonlarca kısır işçi tarafından desteklendiği tümtoplumsal (ösosyal) böcek kolonilerinden bir veya daha çok üreyen birey ile az sayıda üremeyen bireyden oluşan ve işbirliği yaparak üreyen omurgalı topluluklarına kadar değişiklik gösterirler. Toplu halde yaşayan türlerin çeşitliliği göz önüne alındığında neden bazı türler karmaşık toplumlar oluşturur da onlarla yakın akraba olan diğer türler oluşturmazlar? Bu toplumlar içinde neden bazı bireyler üremeye yatkınken diğerleri kendi üreme çabalarını erteleyip başkalarının yavrularını yetiştirmeye yardımcı olurlar? Bu ve başka soruların yanıtlarını belirlemek, toplulukların nasıl ve neden oluştuklarını ve topluluklar içerisinde bireylerin davranışsal rollerinin nasıl belirlendiğini düşünmeyi gerektirir. 

Uyku, birçok hayvan türünde ortak olarak paylaşılan bir özelliktir. 2012 itibariyle Türkiye’de doğan bebeklerin ömür uzunluğu beklentisi ortalamada 75 yıl civarıdır. Bu kadar yaşayacak insanların ortalamada 25 yıllarını gözleri ve algıları kapalı bir şekilde, uyku halinde geçireceklerini düşünürsek, uykunun türümüz için ne kadar önemli olduğunu fark etmek mümkündür. Sadece türümüz için de değil… Neredeyse beynin ilk evrimleştiği zamanlardan beri çeşitli uyku formları da canlılara eşlik etmiştir. Bu durumda, eğer ki evrimsel tarihimizi aydınlatmak, beyinlerimizin nasıl çalıştığını anlamak ve kendimizi daha iyi tanımak için uykunun nasıl evrimleştiğini ve neden var olduğunu anlamamız gerekmektedir. Günümüzde uykunun hem evrimine, hem de canlılardaki işlevine yönelik çok kapsamlı ve çok yönlü birçok araştırma yürütülmektedir. Bu yazıda, güncel uyku araştırmalardan bazı örnekler ve sonuçlar sunarak sizlere sadece uykuyu, evrimini ve hayatımızdaki yerini anlatmakla kalmayacağız; aynı zamanda uykuyla yakından ilişkilendirilen birçok ilginç konuyu (örneğin rüyaları, uyku sırasındaki düşme hissinin neden yaşandığını, vb.) en temel düzeyde ve basit bir dille anlatmaya çalışacağız. Umarım faydalı olacaktır.

Eğer ki uykuyu anlamak istiyorsak, öncelikle onu tanımlamamız gerekmektedir. Ancak biz insanlar da dâhil olmak üzere binlerce farklı hayvan türünün her gün saatlerce yaptığı bu davranışı tanımlamanın çok da kolay olmadığı görülecektir. Merriam-Webster sözlüğü uykuyu “gözlerinizin ve bilincinizin kapalı olduğu doğal dinlenme hali” olarak tanımlamaktadır. Bu daha ziyade halka yönelik ve bilimselliğe pek de ağırlık vermeyen bir tanımdır. Türk Dil Kurumu ise bu olguyu “Dış uyaranlara karşı bilincin, bütünüyle veya bir bölümünün yittiği, tepki gücünün zayıfladığı ve her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı dinlenme durumu” olarak tanımlamaktadır. Bu tanımın özellikle “her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı” kısmının aslında bir yanılgı ve hata olduğunu yazının ilerleyen kısımlarında göreceğiz. Bu hatadan biraz daha arındırılmış ve biraz daha bilimsel bir tanım, Macmillian tarafından basılan Öğrenciler İçin Sözlük’te bulunabilir: “Uyku, bilinç düzeyinin değiştiği, duyusal aktivitenin ve neredeyse tüm istemli kasların baskılandığı doğal olarak kendini tekrar eden bir durumdur.”

Beynimizi çok kapsamlı ve gelişmiş bir bilgisayar olarak düşünmeye meyilliyizdir. Çünkü tıpkı bir bilgisayar gibi, etraftan gelen verileri toplar, belli bir merkezde işler ve genler ile çevrenin belirlediği bir altyapı çerçevesinde bu uyaranlara uygun bir cevap üretir. Örneğin ateşe dokunmaktan uzak durur, yemek arar, üremeye çalışır, su peşinde gideriz. Bu yaklaşım öyle yaygındır ki, New Scientist dergisinin 18 Ekim 2018 tarihli bir yazısının başlığı şöyle der: "Beyniniz, 100 milyar mini-bilgisayarın bir arada çalışması gibidir!"

Buna karşılık bazı psikolog ve sinirbilimciler (ve kimi zaman bilgisayar bilimciler de), beynimizin bir bilgisayar olamayacağını, bunun aşırı basite indirgenmiş ve düpedüz yanıltıcı bir metafor olduğunu söylemekte. Bu yazının okurlarının, beynin bilgisayar metaforuna alışık olduğunu tahmin ettiğimizden, tersten başlayalım ve beynin neden bir bilgisayar olmadığı iddiasını anlamak için, Kaliforniya'daki Amerikan Davranışsal Araştırma ve Teknoloji Enstitüsü'nden psikolog Dr. Robert Epstein'in şu sözlerine kulak verelim (makalesinin tamamına Türkçe olarak buradan erişebilirsiniz):

Dünya tarihi, insanların birbirine acımasız davranışlar sergilediği olaylarla doludur. Sadece son yüzyıla baktığımızda bile insanların gaz odalarında yakıldığı, akıl almaz işkenceler nedeniyle hayatlarını kaybettiği, kimyasal silahlara maruz bırakıldığı ya da cinsel şiddete uğradığı pek çok olay örneği görebiliriz. Bunlar ve benzeri acımasız eylemleri gerçekleştiren kişilerin genellikle yaptıklarından zevk aldıklarına ilişkin kanıtlar bulmak da zor değildir. Peki, insanlar nasıl bu kadar kolayca, hatta keyif alarak başkalarına zarar verebilirler?

Kötülük psikolojisine ilişkin yapılan çalışmalar bu konuya birçok farklı açıklama getirecektir. Bu noktada, mağdurları insanlıktan çıkarma eğiliminin, şiddeti kolaylaştıran hatta bundan keyif alınmasını sağlayabilen psikolojik mekanizmalar arasında en çok vurgulananlardan biri olduğunu söyleyebiliriz (Haslam, Loughnan, Reynolds ve Wilson, 2007). İnsanlıktan çıkarma (İng: "dehumanization"), en genel ifadeyle insanların diğerlerini insana özgü statünün altında ya da dışında algılanmasıdır (Haslam, 2006).

"Robot" sözcüğü ilk olarak Çek yazar Karel Čapek'in 1920 yılında kaleme aldığı Rossum'un Evrensel Robotları (kısaca R.U.R.) isimli tiyatro oyunda geçmektedir. Her ne kadar Karel oyunun yazarıysa da, kelimenin gerçek mucidi daha az bilinen kardeşi Josef Čapek'tir. Sözcüğün Çekçesi olan "roboti" ya da "robota" "köle işçi" anlamına gelmektedir. Aslında Karel öncelikle "laboři", yani "işçi" sözcüğünü kullanmak istemiştir; ancak bu sözcük hoşuna gitmemiştir.

Oyunda "köle işçiler", yani "robotlar", hücre içi plazmanın kimyasal yollarla değiştirilmesiyle elde edilen, basitleştirilmiş insanlardır. Bu özelliğiyle ilk robotlar, aynı zamanda ilk "insansı robotlar"dır (android). Oyunda bunun nasıl yapıldığına dair teknolojik detaylara girilmediyse de, insanlardan ayırt edilemeyecek kadar benzer yapılar olduğundan bahsedilmektedir. Bu robotların üretim amacı, tamamen duygulardan arındırılmış ve kitlesel üretim araçları yaratmaktır. 

Yılbaşı gecesi gibi günlerde insanların en yeni anılarını paylaşmak için sosyal medyaya akın edecektir. Ancak yeni bir araştırma, dondurucu soğuklar veya yoğun kar yağışı gibi sert hava koşullarının ve aşırı sıcakların da insanları sosyal medyada daha aktif olmaya itebildiğini ortaya koyuyor.

Psychological Science dergisinde yayınlanan yeni bir çalışmada araştırmacılar sosyal medya kullanımının meteorolojik koşullara göre nasıl değiştiğini incelediler. Araştırma, çevresel koşulların sosyal medyadaki davranışları nasıl etkileyebileceğini daha iyi anlamamızı sağlıyor.^[1] Çalışmanın yazarlarından ve Laureate Beyin Araştırma Enstitüsü'nde hesaplamalı davranış bilimci olan Nick Obradovich, şöyle anlatıyor: