Şiddetli Akut Solunum Yolu Sendromu (SARS) Nedir? SARS Koronavirüsü Halen Aramızda mı?

İngilizce ismi ile "Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS)" bilinen, insan dışı hayvanlardan insanlara geçen zoonotik kökenli viral solunum yolu hastalığıdır. Hastalığın etkeni SARS-CoV isimli koronavirüsler ailesi diye bilinen Coronaviridae üyesidir. Diğer yandan yakın kuzeni, 2019'da pandemi nedeni olan SARS-CoV-2 virüs suşuna "2" sayısının verilmesi bu sebeptendir. Çünkü 2002-2003 yılları arasında pandemi nedeni olan SARS-CoV, aslında virüsün "1" numaralı üyesidir.

İlk olarak Kasım 2002'de Çin'in Guangdong bölgesinde klinik olarak ortaya çıkmıştır. Etkeni olan SARS-CoV virüsleri tek zincirli, pozitif polariteli, zarflı RNA virüsleridir. SARS-CoV, genellikle yüksek ateşle (>38.0°C/100.4 °F) başlar. Baş ağrısı, vücut ağrısı, genel rahatsızlık hissi ile birlikte başta hafif solunum semptomları, ishal, ilerleyen günlerde öksürük ve pnömoni (zatürre) görülebilir. Ana bulaş yolu solunum damlacıklarıyla olur.

New Scientist

Belirti ve Semptomlar

Hastalık prodromal semptom adı verilen grip benzeri belirsiz semptomlar ile başlar. Örneğin halsizlik, yorgunluk, huzursuzluk, boğaz ağrısı, kas ağrısı gibi. Ardından solunum yolu semptomları da eşlik ederek yüksek ateş ile seyreder. Şiddetli akut solunum yolu sendromunda en belirgin semptom 38 dereceyi geçen ateştir. Semptomlar genellikle 4-6 gün içerisinde başlar. Nadir vakalarda bu sayı 1 gün veya 14 gün de olabiliyor. Adın da anlaşılacağı üzere alt solunum yolunu tutarak, viral pnömoniye veya sekonder bakteriyel pnömonilere neden olabilir.

• Ateş (>38.0°C)
• Yorgunluk,
• Halsizlik
• Baş ağrısı
• Kas ağrısı
• İshal
• Kuru öksürük
• Nefes darlığı

Hastalıkla İlişkili Genler, Etken Faktörler ve Risk Faktörleri

SARS şüphesi olan hastayla yakın temasta bulunmak ve tekrar salgın olması halinde riskli bölgelere seyahat etmiş olmak hastalık için risk oluşturmaktadır. SARS-CoV'un ana konağının nalburunlu yarasa (Rhinolophidae) ailesindeki türler ve ara taşıyıcısı misk kedileri (Viverridae) olduğu belirlenmiştir. Misk kedileri (civet), tropikal Asya ve Afrika'ya özgü noktürnal (gececil) ufak memelilerdir. Öyle ki Maclaud nalburunlu yarasa (Rhinolophus maclaudi) türünde SARS-CoV ile %88-92 oranında genetik benzerliğe sahip koronavirüsler tespit edilmiştir. Bu da filogenetik olarak SARS-CoV'un yakın akrabası belki de ortak atası olma olasılığını gösterir. Söz konusu türlerden insanlara (Homo sapiens) geçtikten sonra evrimleşip, pandemiye neden olmuştur.

Unutulmamalıdır ki söz konusu bu salgınlar da evrimsel sürecin bir parçasıdır. Tıpkı bizler gibi mikroorganizmalar da nesillerinin devamı için çabalamaktadırlar. Mikroorganizmaların bakış açısından doğal seçilim iken, diğer hayvanlar için genetik sürüklenme olabilir. Dolayısıyla türcülüğün veya ırkçılığın bu konuda hiçbir anlamı ve faydası bulunmamaktadır. Öte yandan insanlar için ölümcül sayılan enfeksiyon etkenlerinin çoğunluğunun neden yarasalardan kaynaklandığını şu yazımızda bahsetmiştik.

Singita (Wildlife Report)

Bulaş Yolları

Temel bulaş mekanizması damlacık ve temas (fomite) yoluyladır. Özellikle kontamine yüzeylere dokunduktan sonra ağız, burun ve mukozalara temas ile bulaşır. Bunun yanında damlacık ile bulaş da sık görülür. Damlacık ile solunum yolu bulaşı sık sık karıştırılır. Damlacık ile bulaşta mukozalardan çıkan partiküller 5 mikrondan büyük olduğu için 1-2 metre sonra yere çöker ve yüzeylerde kalır. Ancak solunum yolu bulaşında partiküller yaklaşık olarak 5 mikrondan küçük olduğu için havada asılı kalır ve en ufak rüzgar ile yayılabilir. Bu tarz bulaşın en güzel örnekleri şarbon, kızamık ve tüberküloz (verem) etkenleridir.

Teşhis Yöntemleri

Diğer enfeksiyon ajanları gibi kan tetkiklerinde virüs ve özgül antikorlar tespit edilebilir. Bu yöntemler arasında başlıca PCR ve ELISA kullanılır. Aynı zamanda laboratuvar testleri arasında enfeksiyon belirteçleri ve akut faz reaktanları da şüphe etmekte yardımcıdır.

Moleküler Testler arasından PCR (Polimeraz Zincir Reaksiyonu) kullanımı açısından kan, dışkı, solunum sekresyonlarından alınan örnekte virüsün RNA'sı (genetik materyalinin) gösterilebilir. Ayrıca daha pahalı yöntemler olan ELISA (Electron Immuno Sorbent Assay) ve IFAT (Immunofluorescence Antibody Test) gibi kanda antikor testleri de kullanılabilir. Aynı şekilde kanda yükselmiş olan IgM ve IgG antikorlarının seviyesinin yükselmesi de şüphe açısından yardımcıdır. Klinik tanılardan ziyade akademik araştırmalar ve aşı çalışmaları için in vivo (canlı besiyerinde) hücre kültüründen yararlanılır.

Tedaviler veya İdare Yöntemleri

Doğrudan tedavisi olmadığından başlıca semptomatik tedavi uygulanır. Yani hastanın semptomlarını azaltmak ve hayat kalitesini yükseltmek hedeflenir. Viral kaynaklı bir sendrom olduğundan antibiyotiklerin doğrudan etkisi yoktur. Ancak sekonder olarak gelişen bakteriyel enfeksiyonlarda antibiyotikler tedavide kullanılır. Oksijen ve mekanik ventilatörler kandaki düşük oksijen satürasyonunu yükseltmek için kullanılır. Hasta kişilerin ve onları tedavi eden sağlık çalışanlarının izolasyonu sağlanır. 2020 itibariyle mevcut bir aşısı yoktur.

Wikimedia

Müddet Tahminleri (Prognoz)

Seyri (prognozu) en kötü etkileyen durumlardan biri de sitokin fırtınası adı verilen süreçtir. Bu aşamda çok sayıda akyuvarlardan (lökositten) çeşitli inflamatuar sinyal molekülleri salgılanır ve yarardan çok, zarar sağlayarak bağışıklık sisteminin vücuda hasar vermesi ile devam eder. 2002-2003 yıllarındaki pandemi sırasında Çin'de iyileşen vakaların bazılarında sekel (hastalık nedeniyle oluşan doku bozukluğu) kalmıştır. Bunlar arasında osteoporoz, femoral nekroz ve pulmoner fibrozis adı verilen akciğer dokusunun bir kısmının bağ dokusuna dönüşmesi bulunuyor.

2002-2003 yılları arasında 8096 kişiye bulaşan SARS, bilindiği kadarıyla 774 kişiyi öldürmüştür. Yani fatalitesi yaklaşık %10'dur. Yaklaşık olarak 24 yaş altındaki ölüm oranı %1'den azdır. 65 yaş üstü ölüm oranı ise %55'ten fazladır. Ayrıca fatalite ve mortalite tanımları halk arasında sık sık karıştırılır. Ancak ikisi çok farklı tanımlardır. Fatalite, söz konusu hastalık nedeniyle tanı konulmuş hastalardaki ölüm oranı demektir. Mortalite ise genel popülasyon içinde belli bir hastalığa bağlı toplam ölüm oranı anlamına gelir. Enfeksiyon hastalıkları uzmanı Anthony Fauci şöyle diyor:

SARS; 21.yüzyılın ilk pandemik mikrobuydu. 2002'de tedavi edilemeyen atipik pnömoni vakalarının patlak verip aylar içinde 29 ülkeye yayılan SARS-CoV; alınan kanlardan yapılan tahliller sonucu Çin'in Guangdong bölgesindeki canlı hayvan satıcılarının %13'ünün enfekte olduğunu göstermişti. Salgın kontrol altına alındıktan sonra bile 2004 yılında Çin'de 4 yeni vakanın ortaya çıkması virüsün saldırmak için fırsat kolladığını gösteriyordu. Belki de şu anda yaşanacakların bir fragmanıydı. Sınır ve ülke bilmeyen milkroplar ve tarih bizi küresel bir topluluk olarak yargılayacak.

Görülme Sıklığı ve Dağılımı (Epidemiyoloji)

2003 yılında 29 ülkeye yayılmış ve %10 oranında fatal seyretmiştir. Özellikle Hong Kong'da kontrol altına alınana kadar 1755 kişiye bulaşmıştı. 29 ülke arasında Türkiye yoktu. İnsandan insana geçiş zincirlerinin meydana geldiği ülkeler özellikle Kanada'da Toronto, Çin Hong Kong Özel İdari Bölgesi, Çin Taipei, Singapur ve Vietnam'da Hanoi bölgesidir. Altı ay içinde bu salgın dünyaya 40 milyar dolara mal olmuştur. Ayrıca salgın sırasında çok az miktarda evcil hayvanda test pozitif çıkmıştır. Fakat başka hiçbir canlıya bulaştırmadıkları gözlenmiştir. 2004'ten itibaren hiçbir SARS-CoV-1 vakasının görülmediği rapor edilmiştir.

Gomerpedia

Önlem Yöntemleri

Temas İzolasyonu

Hastanın mümkünse ayrı odaya alınması, hasta ile her türlü işlemde eldiven giyilip izolasyon sağlanması. Ardından el hijyeni sağlanması. Hastanın kıyafetleri kırmızı atık torbasına atılmalıdır. Hastadan sorumlu personel dışında odaya kimse alınmamalıdır (Kırmızı Yıldız ile simgelenir).

Damlacık İzolasyonu

Hastanın ayrı odaya alınması, cerrahi maske takılması, koruyucu gözlük kullanılması. Aynı mikroorganizma ile enfekte bireyler koşullar yeterli değilse aynı odaya yerleştirilebilir. Fakat yataklar arasında en az 1 metre bulunmalıdır. Mümkünse bağışık kişiler hastadan sorumlu olmalıdır. Önlük ve eldiven resmi kural değildir. Hasta gerekmedikçe oda dışarısına çıkmamalıdır; çıkması gerektiği durumlarda cerrahi maske ile çıkmalıdır.

Solunum İzolasyonu

Hava değişimini sağlamak için negatif basınçlı odaların sağlanması, mümkünse dışarıdan gelen hava ile odanın havalandırılması. Özel havalandırma ya da ventilasyon sistemi gereklidir. Hava akımı koridordan odaya olmalıdır (negatif basınç). Saatte 6-12 kez hava değişimi sağlanmalıdır. Eğer odadan dışarı hava çıkıyorsa filtre edilmelidir. Oda kapısı kapalı tutulmalıdır. Gerekmedikçe hasta odadan çıkmamalıdır. Çıkması gerekiyorsa cerrahi maske takmalıdır. N95 maskeler odaya giren sağlık personelleri tarafından kullanılmalıdır, hastanın kendisinin cerrahi maske takması gerekir. Zira N95'in inspirasyon (nefes alma) sırasında filtre yapma işlevi vardır.

Standart Önlemler

Hasta olan insanlarla yakın temastan kaçınmak, hasta olunduğunda evden çıkmamak; göz, burun, ağza dokunmaktan kaçınmak, sürekli kullanılan nesne ve yüzeyleri temizlemek.

İzolasyon koşulları altında sağlık personelinin giyinme sırası şu şekilde olmalı:

1. Önlük
2. Maske
3. Gözlük-yüz koruyucu
4. Eldiven

Çıkartma sırası işe şu şekilde:

1. Eldiven
2. Gözlük-yüz koruyucu
3. Önlük
4. Maske

Etimoloji

Dünya Sağlık Örgütü üyesi Dr. Carlo Urbani, SARS'ı yeni ve tehlikeli bir enfeksiyon olarak tanımlayan ilk kişilerdendir. Kendisi karantina odasındaki 18 günlük mücade sonrası SARS nedeniyle hayatını kaybetmiştir. İngilizce "severe acute respiratory syndrome" olarak adlandırılır ve Türkçe karşılığı "şiddetli akut solunum yolu sendromu"dur.