Salda Gölü ve Jezero Krateri: NASA'dan Uzmanlar, Mars'ta Yaşam Arayacak Olan Perseverance Görevi İçin Neden Salda Gölü'ne Geldi?

Salda Gölü (veya Maldivler'e gönderme yapan yerel ismiyle "Saldivler"), sunduğu doğal güzellikler ve imara açılma projeleriyle aralıklarla gündeme gelen, Burdur'un 65 kilometre kadar batısında yer alan Yeşilova sınırlarında yer alan, deniz seviyesinden 1140 metre yüksekte olan, derinliği yer yer 185 metreyi bulan, 44 km²'lik bir araziye yayılan, ormanlık tepeler ve ovalarla çevrili eşsiz bir göl. Öyle eşsiz ki, 18 Şubat 2021'de başarıyla Mars yüzeyine iniş yapan 5. araç olan Perseverance üzerinde çalışan NASA'dan uzmanlar bile bu göle gelerek incelemelerde bulundular; çünkü Salda Gölü, Perseverance'ın indiği Mars havzası olan Jezero Krateri'ne mineralojik ve jeolojik olarak büyük benzerlikler taşıyor.

Önce Salda Gölü'nün Jezero Krateri'ne benzemediği taraflarla başlayalım. Mars'taki Jezero Krateri'nde olanın aksine, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği'nin (TMMOB) 2020 tarihli Salda Gölü Raporu'na göre, göl bölgesindeki taşocakları ve maden ocakları, gölü besleyen su kaynaklarına ait su rejiminin yapılmış ve yapılacak olan göletler ile bozulması, tarımsal faaliyetler ve girdi kullanımı ile yapılaşma ve turizm faaliyetleri, Salda Gölü'nün çevresel, ekolojik ve jeolojik özelliklerini bozmakta, ülkemizin en özel coğrafi oluşumlarından birinin varlığını ve sağlığını tehdit etmektedir.^[1] Öyle ki, son dönemde yaşanan kuraklık da bu denkleme eklendiğinde, Salda Gölü'nün masmavi sularının azalarak yerine mikrobiyalik çamur adalarının görülmeye başlaması şaşırtıcı değildir (ama üzücüdür).^[2] Jeoloji Mühendisleri Odası Burdur Şubesi Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Yüksek Jeoloji Mühendisi Servet Cevni, verdiği bir röportajında şöyle anlatıyor:

(...) Salda Gölü'müz durgun, dışarıdan fazla beslenmesi olmayan, kapalı havza bir gölümüz, bu yüzden kimyasal bir kirlenmeyi çok rahatlıkla bertaraf edebilecek bir göl değil. O yüzden yapabileceğimiz en önemli şey kirletmemek. (...) Önümüzdeki sezonda yağışların az olması nedeniyle bir sıkıntı yaşanacağı öngörülen bir şey, bununla beraber insan odaklı ya da turizm odaklı kirlenmenin de artması süreci öngörülemez bir noktaya götürecek. En azından önümüzdeki sezon için ciddi önlemler alınması gerektiği, meteoroloji istasyonlarından güncel bilgilerin alınıp önümüzdeki süreçte yağış rejiminin netleştirilmesi, yağışların geçen yıllara göre ortalamanın altında olduğunu biliyoruz ama ne kadar altında olduğu net bir çalışma ile ortaya konulmadı şimdiye kadar. Bunun belirlenip ne denli ciddi bir önlem alınması gerektiğinin belirlenmesi gerektiğini düşünüyorum.

Yani Salda Gölü, şu anda risk altındaki doğal güzelliklerimizden birisi; ancak bunu kurtarmak bizim elimizde. Sadece ülkemiz sınırlarında bulunuyor olduğu için değil; aynı zamanda insanlığın en önemli var oluşsal hedeflerinin arasında yer alan uzaya açılma görevleri için de önem arz ediyor olmasından ötürü. Biz bunun farkında değiliz belki; ancak uzay programı olan ülkeler bunun farkında...

Salda Gölü ile Jezero Krateri'nin Ne Alakası Var?

Her şeyden önce Salda Gölü, şu anda Dünya üzerinde var olduğunu bildiğimiz tek karbonat minerali birikimli ve deltalara sahip göl. Bu, şu açıdan önemli: Mars'a iniş yapan Perseverance aracının en önemli görevi, Mars yüzeyinde antik veya güncel yaşam izleri aramak olacak. Aracın 4 ana görevini sıralayacak olursak:

• Gezegenin mikrobik yaşanabilirliğini incelemek,
• Canlılık tarafından bırakılan biyoizleri tespit etmek,
• Kaya ve toprak örnekleri almak,
• Mars atmosferinde oksijen üretilip üretilemeyeceğini test etmek.

Bu görevleri yapabilmesi için seçilen Jezero Krateri'nin antik bir gölü içerisinde barındırdığı düşünülüyor. Öyle ki, gölün bir tarafından girdiği görülen bir nehre ait izleri taşıyor; diğer tarafından ise suyun boşalmasını sağlayan bir diğer antik nehrin izleri var.

Perseverance için temel mantık şu:

• Göl varsa, su var demektir.
• Nehir varsa, enerji ve madde akışı var demektir.
• Delta varsa, zengin mineral çökeltileri var demektir.

Tüm bunların, yaşam potansiyeli için harika bir reçete olduğunu söyleyebiliriz! Yani Mars'ta bir zamanlar yaşam vardıysa, bu görevle onu tespit etmeye çok yaklaşacağız.

NASA, Neden Jezero Krateri'ne İndi?

Jezero Krateri, Mars'ın kuzeybatı tarafında bulunan, 45 kilometre çapa sahip antik bir meteor krateridir. Aslına bakarsanız Jezero Krateri, bir meteor kraterinin içerisindeki daha küçük bir meteor krateridir. Ama en kritik özelliği, bir zamanlar içerisinde bir gölü barındırdığının düşünülmesidir.

NASA

2007 yılından beri Salda Gölü üzerine yapılan çalışmalarda yer alan İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Jeoloji Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nurgül Çelik Balcı, Salda Gölü ile Jezero Krateri arasındaki benzerliği şöyle anlatıyor:^[3]

Jezero Krateri de bazı kriterler göz önüne alarak seçildi. Yaşamın izlerinin aranacağı bir çalışmaya başladı. Salda Gölü'nün sediman ve minorolojik yapılarının benzer olması Salda Gölü'nün de bir fluval sistemle besleniyor olması gibi benzerlikler nedeniyle bütün bilim camiasında öne çıktı. Salda Gölü Jezero Kraterine yaşam arayışında bir anahtar niteliği taşıyor. Yol haritasını çizmek için kullandığı alanlardan biri.

Salda Gölü'nün çevresi kaplayan beyaz karbonat oluşumlar mikroorganizma oluşumlar vasıtasıyla oluşmuş. Yani bir bakıma mikrobiyal manifestosu Salda Gölü'nün. Mikrobiyal yollarla oluşmuş bir alanı takip eder ve izlerini anlayabilirseniz Jezero kraterinde nereye gittiğinizde bu yaşamın izlerini bulabilirsiniz bunun için bir kılavuz görevi görüyor. Bu açıdan Salda'da yapılan çalışmalar çok önemli ve önemi de artacak. Salda Gölü, bir bakıma Mars'ın ve erken yer kürenin 3.5 milyar yıl önceki halini gösteriyor olabilir.

Jezero Krateri'nde Siyanobakteri İzleri Olabilir mi?

Birkaç başlık yukarıda, Perseverance görevinin ardında yatan 3 maddelik mantığı verirken son maddeyi koyulaştırdık; çünkü Salda Gölü'müzü özel kılan şey, bu son maddeyi Dünya üzerinde inceleme fırsatı veren, Jezero Krateri'ne benzer tek göl olması... İşte tam da bu nedenle 2019 yılında Purdue Üniversitesi'nde gezegen bilimci olan ve Perseverance Bilim Takımı'nda yer alan Briony Horgan, lisansüstü araştırmacısı Bradley Garczynski ile Türkiye'ye gelerek İstanbul Teknik Üniversitesi'nden araştırmacılarla birlikte Salda Gölü'nü ziyaret etti ve incelemelerde bulundu.

3.45 milyar yıl kadar önce evrimleşen ve Dünya'daki en eski canlı formlarından bazıları olan siyanobakterilerin yoğun olarak yaşadığı en nadir bölgelerden birisi Salda Gölü. Salda Gölü'nde siyanobakterilerin aktivitesi sonucu oluşan hidromanyezit mineraller var, bunlar karbonat minerali. Benzer yapılar Jezero Krateri'nde de gözlemlendi. Hacettepe Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Candan Gökçeoğlu, Salda Gölü'nün önemini şöyle özetliyor:^[3]

Dünyanın birçok yerinde karbonat mineralleri ve manyezitler var ancak Salda'yı önemli kılan şey, ilksel yaşam formları güncel olarak kendi doğal süreçleri içinde devam ediyor. Dünyada 3,45 milyar yıl önce görülen ilkel canlıların şu anda en tipik olarak yaşadığı nadir bölge bu göl. Salda Gölü'ne bu açıdan baktığımızda dünyada tek.

Jezero'daki jeolojik ve mineralojik yapının Salda'ya benziyor olması NASA'daki bilim insanlarını da umutlandırdı. Salda bu açıdan eşsiz bilimsel özelliğe sahip. Oradan gelecek her bir sonucu değerlendirecekler ve Salda Gölü'nün güncel şartlarıyla karşılaştıracaklar. O yüzden Salda Gölü'nün bilimsel değeri bu gelişmelerle iyiden iyiye yükselecek. Salda Gölü yakın gelecekte daha çok ilgi çekecek ve burada daha çok bilimsel çalışma yapılacağı aşikar. Salda, dünyadaki ilksel yaşam formlarının gelişimine ilişkin canlı bir laboratuvar. Böyle bir laboratuvarı Dünya'da bulmak mümkün değil. Bizim üstümüze düşense Salda'nın mevcut durumunu korumak.

NASA

Karbonatlar Neden Önemli?

Çünkü karbonat birikintileri, canlılığın yaşam izi olması bakımından büyük öneme sahiptir. Ancak bu birikintilerin tek önemi bu değildir. Garczynski bunu şöyle anlatıyor:

Karbonatlar bizim için çok önemli, çünkü bu birikintiler, oluştukları dönemde ortamda bulunan mikroplara, organik maddeye veya geçmişte yaşamış yaşamın izlerine ait kanıtlara dair çok önemli bilgileri içerirler; adeta içlerine hapsederler. Jezero'ya gitmeden önce, Dünya'da karbonatların nasıl oluştuğunu anlamamız çok önemli, çünkü ancak bu sayede Mars'taki yaşam arayışımızı doğru bir şekilde odaklayabiliriz.

Salda Gölü ile Jezero Krateri Arasındaki Jeolojik ve Mineralojik Benzerlikler

Yukarıda söz ettiklerimize ek olarak, Salda Gölü ile Jezero Krateri arasındaki jeolojik ve mineralojik benzerlikleri birçok açıdan ele almak mümkün. Bunları tek tek yapacak olursak:^[4]

Kayaç Zenginliği

Salda Gölü'nün etrafındaki kaya yatağı ve gölün etrafını saran sahil şeridi, farklı kökenlere sahip çeşitli çökeltileri bünyesinde barındırıyor. Örneğin aşağıdaki fotoğrafta koyu renkli birikintiler, etraftaki kaya yatağının sarp bir şekilde açığa çıkması sonucu oluşuyor. Daha açık renkli birikimler ise az önce sözünü ettiğimiz hidromanyezit adı verilen karbonat mineralleri nedeniyle oluşuyor. Ayrıca kıyıdan 40 metre kadar uzakta, 1-2 metre kalınlığındaki sığ karbonat sırası da fotoğrafta görülüyor.

Bradley Garczynski

NASA'nın Perseverance aracını da gözleyen, Mars yörüngesinde dönen Mars Reconnaissance Orbiter uydusuyla yapılan incelemelerde, Jezero Krateri'nin batı yatağında olası karbonat birikimleri ve su-kaynaklı olabilecek mineraller gözlendi. Eğer bu doğrulanırsa, Jezero Krateri'nin eski bir göl yatağı olduğu netleşecek.

Mikrobiyalitler

Daha önce de anlattığımız gibi, gölün kurumasına da bağlı olarak göl içerisinde ufak adacıklar görmek mümkün. Ancak bu adacıkların oluşmasına sebep olan mineraller, aynı zamanda gölün etrafında da bulunuyor ve bu açık renkli birikimler, canlılık tarafından üretilip yığılan kimyasallara ait olabilir. Canlılığın izi olabilecek bu tür oluşumlara biyoimza adını veriyoruz. Bunun en meşhur örneklerinden birisini, Venüs atmosferinde yaşam olabileceğini gösteren fosfin bulgusuyla, Perseverance aracının inişinden birkaç ay önce görmüştük (gerçi bu bulgu, sonradan başka araştırmacılar tarafından eleştirilmişti).

Agora Bilim Pazarı

Edgar ve Allan Poe'nun Gizemli Serüvenleri Seti (3 Kitap)

Edgar ve Allan Poe’nun Gizemli Serüvenleri (3’lü Set)

Gordon McAlpine

Edgar ve Allan Poe’nun Gizemli Serüvenleri 1: Hikâye Başlıyor

Birbirinin eşi iki kişi, hem dışları bir, hem içleri,
Okuyabilirler birbirlerinin zihinlerini,

Zalim eşek şakalarıyla efsane ikili.

Adamın biri ikizlerin anne babasının peşindeydi,

Aynı kişi onları takip ediyor şimdi.

Mizah, gizem, kuantum, komik kurabiye falları, şifreli mesajlarla dolu Edgar ve Allan Poe’nun Gizemli Serüvenleri‘ne Hoş Geldiniz!

Poe ikizleri, çok sevdikleri kedileri Roderick Usher kaçırılıp evden uzaklara götürülünce, amca ve yengeleriyle birlikte yollara düşerler. Yolculukları sırasında karmaşanın, gizemin ve pek tabii ki soruların ardı arkası kesilmez: İkizler birbirlerinin akıllarını nasıl okuyor? Onlara yol gösteren tuhaf mesajları kim gönderiyor? Öbür Dünya’dan onlarla iletişime geçen Edgar Allan Poe’nun ta kendisi mi? Neden çılgın bir bilimci Poe ailesini yıllardır izliyor?

Edgar ve Allan Poe’nun Gizemli Serüvenleri  2: Tüyler Ürperten Bir Gece Yarısı

Birbirinin eşi iki kişi, hem dışları bir, hem içleri,

Okuyabilirler birbirlerinin zihinlerini…

Edgar ve Allan Poe kardeşlerin mizah, gizem, kuantum, komik kurabiye falları, şifreli mesajlarla dolu yepyeni serüvenine hoş geldiniz!

Edgar ve Allan, kendilerini çılgın bir deney için kullanmak isteyen baş düşmanları Profesör Perry’i zekice planlarıyla alt ettikten sonra bütün ülkede ünlü olurlar. Büyük-büyük-büyük-büyük amcaları Edgar Allan Poe’nun hayatı üzerine çekilecek filmde kedileri Roderick Usher ile birlikte rol almak üzere New Orleans’a giderler. Ancak orada da hayatları tehlikededir, çünkü şimdi başka birileri peşlerindedir. Acaba Poe Kardeşler filmdeki rol arkadaşları Em ve Milly Dickinson ikizleri, öbür dünyada yaşayan ataları ve yeni tanıştıkları hayaletlerin yardımlarıyla yeni düşmanlarını yenebilecekler midir?

Edgar ve Allan Poe’nun Gizemli Serüvenleri  3: Kedi ve Sarkaç

Birbirinin eşi iki kişi, hem dışları bir, hem içleri,

Okuyabilirler birbirlerinin zihinlerini…

Mizah, gizem, kuantum, komik kurabiye falları, şifreli mesajlarla dolu Edgar ve Allan Poe’nun Gizemli Serüvenleri heyecanlı ve eğlenceli bir macerayla sona eriyor!

Perry ailesinin kötü kalpli üyelerini alt edip işleri yoluna koyan afacan ikizlerimiz Edgar ve Allan, hiç beklemedikleri bir düşmanın tuzağına düşerler. Hayatları büyük tehlike altındadır. Acaba ortak işleyen keskin zekaları, Öbür Dünya’da yaşayan amcaları, kedileri Roderick ve arkadaşları sayesinde bu hain plandan sağ salim kurtulabilecekler midir?

Devamını Göster

₺108.00

Satın Al Tüm Ürünler

Salda Gölü etrafındaki hidromanyezit birikintiler, eskiden var olan mikrobiyalit isimli çökeltilerin aşınmasıyla oluşmuş olabilir. Mikrobiyalitler, cansız adacıklar değildir; mikroskobik canlılar tarafından üretilen atıklar ve bu canlıların ölü bedenlerinin asırlar boyu üst üste birikmesiyle oluşan, "canlı kalıntısı olan" kayaçlardır. İşte bu hidromanyezit birikintiler, Jezero Krateri'ndeki karbonat mineralleri ile benzerdir.

Bradley Garczynski

Görebileceğiniz gibi bu yapılar, bir zamanlar aktif olan mikroplara ait eşsiz izlerdir ve eğer Perseverance, Mars üzerinde bu kalıntıları bulabilecek olursa, neredeyse kesin olarak Mars'ta bir zamanlar yaşam olduğunu söylemek mümkün olacaktır.

Bradley Garczynski

Deltalardaki Kaya Çökeltileri

Yukarıda da fotoğraflarla gösterdiğimiz gibi, Jezero Krateri'nde bulunan delta yapıları, nehirlerin göllere açıldığı yerlerdeki yoğun birikintilerin izleridir ve Jezero Krateri'nde bir zamanlar gerçekten su bulunduğunun en güçlü kanıtlarından birisidir. Salda Gölü'nde de aynen bu şekilde alüvyonlu deltalar bulunur. Dolayısıyla gölümüzdeki alüvyonlara kayaçların nasıl biriktiğini araştırmak, Jezero Krateri'nde neler bulmayı bekleyeceğimiz konusunda yol gösterici olacaktır.

Bradley Garczynski

Bradley Garczynski

Yeraltı Sızıntıları

Salda Gölü sadece yüzeydeki suyuyla değil, yer altındaki suyuyla da Mars hakkında bize önemli bilgiler vermektedir. Çünkü Salda Gölü'nde bulunan yer altı su kaynakları, gölün kimyasını değiştirmekte ve buna bağlı olarak göldeki mikrobik yaşamı etkilemketedir.

Bradley Garczynski

Yer altı sularının bulunduğu bölgelerde toprak daha çamurludur (örneğin Salda Gölü'nün kuzeydoğu kıyılarında bu görülebilir). Bu çamurun en olası nedeni, yer altı sularının yüzeye sızıyor olmasıdır. Örneğin aşağıdaki fotoğrafta gördüğünüz daha koyu kısımlar, günümüzde halen yaşamakta olan canlılar nedeniyle biriken mikrobiyalitlerin, çamurlu koydaki birikimini göstermektedir.

Bradley Garczynski

Sonuç

Sonuç olarak Salda Gölü, Mars'taki yaşam arayışımızı yönlendiren en kıymetli parçalardan birisi. Salda Gölü'nde yapılan tüm bu gözlemler, araştırmacıların doğru soruları daha etkili bir şekilde sorabilmesini sağlıyor: Eğer Jezero Krateri'nde mikrobik yaşam vardıysa, nerede yaşadılar ve kendi mikrobik yapılarını nerelerde oluşturdular? Onlara ait izleri en iyi şekilde nerede arayabiliriz: Su altı kaynaklarının olduğu yerlerde mi? Deltanın yakınlarında mı? Yoksa kıyıdan daha uzakta, çamursu birikintilerde mi?

Öte yandan bu bilimsel önemi nedeniyle Salda Gölü'ne akın eden turistlerin ve burada yapılacak imarlaşmanın, gezegenimizdeki bu güzelliği yok etme riski de halen devam ediyor. Zira NASA bile, 2020 yılında yayınladığı bir yazıya şöyle başlıyor:^[5]

Belki Mars'taki Jezero Krateri'ni ziyaret edemezsiniz; ancak ondan sonraki en iyi ikinci şeyi gidip görebilirsiniz: Salda Gölü, Türkiye. Her ne kadar bizden bir dünya uzakta yer alsa da, Salda Gölü kuru Mars göl yatağı ile benzer mineraloji ve jeolojiyi paylaşıyor.