Saka (Carduelis carduelis)

Saka, insanlarca en çok tanınan ötücü kuşlardan biridir. Başının ön kısmındaki kırmızı "maske", beyaz yanağı ve burayı çevreleyen siyah çerçevesi, kahverengi sırtı, beyaz karnı ile oldukça karakteristik bir türdür. Siyah kanadının ortası geniş bir sarı çizgi bulunur, kanatları ve kuyruk telekleri siyahtır, uçlarında ise beyaz benekler vardır.

Genç bir sakanın başı ve sırtı gri kahverengi üzerine çizgilidir, kafadaki kırmızı, siyah ve beyaz renkli alanlar görülmez. Erkek ve dişisi arasında belirgin farklar yoktur. Erkeği göz pınarındaki ve burnunun üzerindeki tüylerinin siyah olması ve kafasındaki kırmızının genişliği ile dişisinden ayrılır. Erkekler daha iri ve parlak tüylüdür. Ayrıca kanat üstü örtü tüyleri erkeklerde siyah iken dişilerde kahverengidir.^[6]

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Saka, beslenme kaynaklarına erişimin kolay olduğu bölgelerde yoğunlaşma eğilimindedir. Çeşitli hafif ağaçlıklı yaşam alanlarında ürerler. Açık ormanlık alanlarda, orman kenarlarında, meyve bahçelerinde, parklarda, bahçelerde, çitlerde ve dağınık ağaç ve çalılıkların olduğu çayırlarda görülürler. Kış boyunca sürüler; nadasa bırakılmış ve aşırı büyümüş tarlalara iner, deve dikenleri ve diğer bitkilerle beslenirler. Otsu bitkilerin zengin olduğu ağaçlık alanlar, bozkırlar, orman açıklıkları, fundalıklar ve makilikler başlıca tercih ettikleri yaşam alanlarıdır. Ayrıca kırsal yerleşim alanlarının çevresi, bahçeler ve sulak alanların kenarları da yaygın yaşam alanları arasındadır. Sonbaharda deve dikenleri gibi yüksek ve otsu bitkilerin tohumlarıyla beslenir, dolayısıyla bu bitkilerin bulunduğu alanlarda sıklıkla görülür. ^[6]

Dişiler yuvayı bir ağaç veya çalıya yapar ve genellikle dalların uçlarındaki yoğun bitki örtüsünün içine gizler. Yuvanın yüksekliği 1,5 ila 10 metre arasında değişir.^[5]

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Türkiye’nin tamamında sakaların yerli popülasyonları bulunur. Nüfus eğilimi azalıyor gibi görünse de, türün son derece yüksek bir popülasyon büyüklüğü bulunur. Avrupa'da üreme popülasyonunun 27,8-42,7 milyon çift olduğu tahmin ediliyor, bu da 55,7-85,5 milyon olgun bireye tekabül ediyor.

Saka, IUCN Kırmızı Listesi'nde Asgari Endişe (İng: "Least Concern") türleri arasındadır. Avrupa toplam küresel popülasyonun yaklaşık %55'ini oluşturmaktadır, bu nedenle küresel saka popülasyonu büyüklüğünün 101-155 milyon olgun birey olduğu tahmin edilmektedir. ^[3]

Davranış ve Etoloji

Saka, ötüşüyle dikkat çeken son derece sesli bir kuştur. Genellikle dalgalı bir uçuş biçimi sergiler ve uçarken de sıkça öter. Üreme dönemi boyunca çiftler hâlinde ya da küçük sürülerle birlikte yiyecek ararlar. Üreme mevsimi sona erdiğinde ise sayıları binleri bulan büyük sürüler oluştururlar. Sakalar, çoğunlukla türdaşlarıyla sürü hâlinde yaşarlar. Ancak zaman zaman başka ispinoz türleriyle de karışık sürüler oluşturdukları gözlemlenmiştir.^[5]

Kış sonuna doğru, çiftleşme eşlerini belirlerler. Kur davranışları arasında gagaya hafif dokunuşlar, erkeğin dişiye yiyecek sunması ve karşılıklı durarak yaklaşık 15 cm mesafede vücutlarını sağa sola salladıkları gösteriler yer alır. Yuva yapma işi dişi tarafından üstlenilir. Kuluçkaya yatmak ve yavruların ilk dönem bakımını sağlamak da genellikle dişinin sorumluluğundadır. Ancak yavrular yumurtadan çıktıktan sonra, hem dişi hem erkek yavruları besler. Yavrular, yaklaşık 13 ila 18 gün içinde yuvadan uçacak olgunluğa erişir.^[1]

Diyet ve Metabolizma

Yetişkinler özellikle dikenli bitkilerin tohumları olmak üzere bitki tohumları, çeşitli meyveler ve böceklerle beslenir. Üreme döneminde diyetin önemli bir bölümünü küçük böcekler ile böcek larvaları oluşturur. Yuvalama mevsimi boyunca yetişkinler yavruları çoğunlukla böceklerle beslerler. Bu beslenme davranışı, yavruların sağlıklı büyümesini destekler.^[4]

Sakalar tohumlu bitkilerin tepesine tünerler veya baş aşağı asılı kalırlar. Bu sayede uzun, sivri gagalarını açık tohumlu bitkilerden tohum çıkarmak veya olgunlaşan tohumlara ulaşmak için kapalı bitkileri delmek için kullanabilirler.^[5]

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Saka, renkli tüyleri ve kendine özgü ötüşü nedeniyle yüzyıllardır insanların ilgisini çeken bir türdür. Özellikle kafes kuşu olarak popülerliği oldukça fazladır. Avrupa ve Orta Doğu’da yaygın olarak evcilleştirilmiş ve beslenmiştir.

13. yüzyılın ortalarından 18. yüzyılın ortalarına kadar Hristiyan dini sanatında da sıklıkla yer almıştır. Tablolarda çoğunlukla Bebek İsa'nın elindedir ve ruhu, dirilişi, fedakarlığı ve ölümü sembolize eder. Saka, Raphael'in Madonna del Cardellino (Tr: "Saka Kuşu Madonnası") adlı eserinde yer alır. Resimde, Yahya'nın İsa'ya çarmıha gerilişinin habercisi olarak bir saka kuşu uzattığı görülmektedir.^[2]

Etimoloji

Türün İngilizce adı olan "European goldfinch", "gold" (altın) ve "finch" (ispinoz) kelimelerinin birleşiminden türetilmiştir. Bu adlandırma, kuşun kanatlarındaki parlak sarı "altın rengindeki" şeritlere bir göndermedir.

Bilimsel adı olan Carduelis carduelis, Latince "carduus" yani deve dikeni kelimesinden türemiştir. Yani sakanın beslenme alışkanlıkları ve ekolojik nişleri bilimsel isimlendirmesine de yansımıştır.^[1]