Problem Çözme Nedir? Karşılaştığımız Problemleri Çözmek İçin Nasıl Düşünmemiz Gerekir?

Üst düzey düşünme becerilerini; problem çözme, yaratıcı problem çözme, eleştirel düşünme, bilimsel yaratıcı düşünme, tümevarımsal ve tümdengelimsel mantıklı düşünme, karar verme, hata analizi yapma, araştırma, özetleme, üst-bilişsel düşünme ve yaratıcı düşünme olarak sıralamak mümkündür.^[1]Maier, "üst düzey" düşünme becerilerini, öğrenilen ve tekrar edilen davranışlar yerine anlamlandırıcı ve üretici davranışlar sergileme olarak açıklamıştır.^{[2], [3]} Brookhart ise, tüm üst düzey düşünme becerilerinin "üst" olarak derecelendirilebilmesi ve "iyi düşünce" olarak adlandırılabilmesi için bireyde bir anlamlandırma eyleminin gerçekleşiyor olması gerektiğini söylemektedir.^[4] Lewis ve Smith, alt düzey ve üst düzey düşünme becerileri arasında sınıf ortamı, bireyin eğitim geçmişi, konunun gerektirdiği performans düzeyi gibi faktörler dayanarak ayrım yapılabileceğini; fakat bireyin davranışlarında iki düzey birlikte de bulunabileceğini vurgulamaktadır.^[1]

Üst düzey düşünme becerilerinden önemlilerinden bir tanesi problem çözmedir. Problem çözmeyi anlamak için kendi hayatımıza, geçmiş tecrübelerimize kısa bir bakış atmamız işimizi kolaylaştırabilir. Bize sunulan, keşfettiğimiz ya da yarattığımız problemlerin arasında yaşamaktayız, çözerek, çözmeyi deneyerek ya da çözemeyerek bilgi dağarcığımıza problemleri farklı şekillerde kodlamaktayız. Bu problemleri çözerken onu farklı bir alana alır, çözme sürecinde alternatif durumları, düşünceleri irdeleyerek incelemeye başlarız. Bu alana "problem alanı" denmektedir. Bu alanı ilk kez Newell ve Simon tanımlamıştır.^[5]

Problem Çözmenin Adımları

Peki problemi çözerken nasıl hareket ederiz? Problem çözme hayatın birçok farklı bölümünde yer aldığı için, çözümünde de birçok farklı çözüm yöntemi ve bireysel farklılıklara dayanan yaklaşımlar vardır. Fakat Jonassen'e göre problemleri çözerken,içinde bulunulan durum ile ulaşılmak istenen durum arasındaki farkı kapatarak ilerleriz.^[6] Bu hedefe yönelik hareketler nasıl ilerler? Örneğin akademik ya da akademik olmayan problemlerin çözümünde genelde neden-sonuç analizi yapılarak ilerlenir. Neden-sonuç analizi sürükleyici, sürekli ve bir sonraki aşama için farklı bilgilerin, farklı kombinasyonlarla harekete geçmesiyle kurgulanır. Aşağıda bir örnek yer almaktadır.

Evrim hakkında bir kitaba ihtiyacım var, nereden almalıyım? Bir kitapçıda bulabilirim. En yakın kitapçı nerede? Haritaya bakmalıyım. Haritayı nerden bulacağım? Telefonda harita uygulaması vardı, onu açmalıyım. Kitapçıyı bu uygulamada bulabilmek için arama sekmesine ne yazmam gerekiyor? (...) Bulduğum sonuçlara göre bana yakında kitapçı yok. Çevrimiçi bir mağazadan sipariş verebilirim, böylelikle adresime gelebilir.

Bu basit döngü, problem çözücünün ulaşmak istediği noktayla bulunduğu noktayı sürekli ölçerek alt amaçlar üzerinden hedefine ulaşmaya çalıştığı bir süreç izler. Çoğu zaman hedefe odaklı ilerleyen çözüm, hedeften tamamen bağımsız alt amaçlar üzerinden gelişebilir. Problem çözme her zaman problemin bu şekilde açık bir durumdan yola çıkarak başlamaz. Bu döngüye giren bir problem çözücünün düşünceleri şu genel görünüşe göre şekillenir:^{[7], [8], [9]}

1. Problemi tanıma ya da tanımlama (Bir kitaba ihtiyacım var, bu kitabın evrim hakkında olması gerekiyor.)
2. Problemi zihinsel olarak açıklama (Eğer bir kitaba ihtiyacım varsa, ona ulaşmak için harekete geçmeliyim.)
3. Çözüm stratejisi geliştirme (Kitapçıdan veya çevrimiçi bir mağazadan alabilirim.)
4. Problemle ilgili bilgileri organize etme (Kitaplar nerede satılır? Hangi yayınevleri daha iyi kitap basar, çevremdeki kitapçıların konumları vb.)
5. Problemin çözümü için mental ve fiziki kaynakları işe koşma (Telefondan harita sekmesinden kitapçıları aratmak veya çevrimiçi kitapçıların internet sitelerine giriş yaparak arayacağım kitabı girmek)
6. Sonuca yönelik ilerlemesinde durumunu kontrol edebilme (Doğru adrese mi gidiyorum? Bu çevrimiçi sitede ihtiyacım olan kitap var mı? Kitabı alabilmem için adresimi doğru girdim mi?)
7. Çözümü tutarlılığı için değerlendirme (Başlangıçta bir kitaba ihtiyacım vardı, istediğim kitaba ulaşabildim mi?)

Bu aşamalar bazen farklı sırayla olabilir veya yer değiştirebilir. Problem çözücü esnek olmalıdır.^[10]

Problem Çözmenin Üst Bileşenleri

Problem çözmenin üst bileşenleri ise Sternberg'e göre aşağıdaki gibi sıralanmıştır:^[11]

1. Problemin varlığını tanımak,
2. Problemin doğasını açıklamak,
3. Problemin çözümü için zihinsel ve fiziksel kaynakları işe koşmak,
4. Problemle ilgili hangi bilgileri kullanacağına karar vermek,
5. Problemin süreci için çözüm adımları oluşturmak,
6. Problemi çözerken sürece içten ve dıştan bakabilmek,
7. Problemin sonucunu değerlendirebilmek.

Bu üst bileşenlerin çizdiği şema bize daha anlaşılır bir problem çözme becerisi tanımı sağlamaktadır. Bireyler bu zihinsel süreçleri oluştururken farklı kaynaklardan faydalanır. Akademik bilgi geçmişi ve tecrübeler bunlardan iki tanesidir.

Problemlerin Tanımlanma Kalitesi

Problemleri çözmede izleyeceğimiz yollar (takip edeceğimiz süreçler), problemin doğasına göre değişiklik göstermektedir. Bu yaklaşımlardan yola çıkan yapılara baktığımızda karşımıza iyi tanımlanmış (İng: "well-defined") ya da iyi tanımlanmamış/muğlak (İng: "ill-defined") olarak keşfedilen, yaratılan ya da sunulan problemler çıkmaktadır.^[6] Yukarda bahsedilen neden-sonuç analizi adımlarında olduğu gibi iyi tanımlanmış problemler alt amaçlara, daha küçük adımlara ayrılabilir (örneğin bir matematik sorusu gibi). İyi tanımlanmış problemlerin adımları net, içeriğindeki değişkenleri belirgin ve açıktır.

Süreci bu şekilde alt amaçlara ayırabilme seçeneği, iyi tanımlanmamış problemler için her zaman mevcut olmayabilir. Örneğin küresel ısınma problemini nasıl çözeceğiz? Bu problemin adımları (çözüm aşamaları) net değildir. İyi tanımlanmamış problemin açık olmayışı ve çözümünde izlenebilecek yolların farklılığı bu problemlerin karakteristik özellikleridir.

İyi tanımlanmış olsun veya olmasın problem çözüm süreci kişiden kişiye farklılaşmaktadır. Öyle ki kitap almak isteyen bir lise öğrencisi ile bir profesörün geçireceği zihinsel çözme süreçleri farklı olacaktır. Bu sürece sosyal kültürel veya tarihi birçok alt faktör etki edecektir. Aynı zamanda motivasyon, bilgi düzeyi, tecrübe gibi etkenler de olacaktır.

Problem Çözmeyle İlgili Kavramlar

Problem çözme ile ilgili bazı terimler vardır:

• Problemleri çözerken bazen çözdüğümüz eski problemlerin temel bilgilerinden yola çıkarak hareket ederiz. Problem hakkında ya da benzer bir problem hakkında daha önceden uygunluğunu bizim için ispatlanmış bir çözüm varsa bunu yeni probleme transfer etme eğiliminde oluruz. Buna analojik transfer adı verilir.
• Bir diğer terim ıraksak düşünmedir. Bu terim konunun özünden ayrılmadan problem hakkında birbirinden farklı çözümler üretmeyi ifade eder.
• Yakınsak düşünme elimizdeki problem hakkında farklı çözümleri, aralarından uygun bir tanesini seçinceye kadar azaltmaktır.
• Kuluçka ise, problem çözümünde ani bir iç-görü oluşuncaya kadar problem çözümünün bilinçli olarak düşünülmediği (arka plana atıldığı) bir durumdur. Problem çözmeyi zorlaştıran bazı durumlar vardır.
• Saplanma (fixation) farklı seçenekler düşünmeden bir şey hakkındaki düşünme şeklini değiştirmemektir.
• İşleve takılma ise problem çözerken kullanılması mümkün bir seçeceğin, mevcut kullanımından farklı kullanmayı düşünmemektir. Örneğin sürekli kendiliğinden kapanan pencere açık durumda tutabilmek için bir çay kaşığı kullanabiliriz, fakat çay kaşığının işlevine takılırsak, bu seçeceği düşünemeyiz.

Problem Kategorileri

Problemleri, özelliklerine göre bazı sınıflara ayırabiliriz. Jonassen'in yaptığı problem sınıfları için verdiğimiz örnekler aşağıda yer almaktadır:^[6]

1. Mantıksal problemler: Bir çubuğa sıralanmış üç halkayı en az hamleyle, büyüklük sırasını değiştirmeden nasıl farklı bir çubuğa aktarabilirim?
2. Algoritmik problemler: Pound ölçü birimini kilograma çevirmek.
3. Hikaye problemleri: Farklı taşıtlar kullanılarak Ankara’dan Japonya’ya kaç farklı şekilde gidilebilir?
4. Kural kullanılan problemler: Yaptığı satış başına belirli bir prim alan mağaza çalışanının ay sonu alacağı maaşına ek alacağı ücreti hesaplamak.
5. Karar vermeyi gerektiren problemler: Hem yaz aylarında hem kış aylarında etkili ve verimli bir şekilde kullanılabilecek bir kamp çadırı satın almak.
6. Sorun gidermeyi gerektiren problemler: "Bilgisayarın neden çalışmıyor?"
7. Teşhis edici çözüm gerektiren problemler: Farklı kaynaklar kullanarak, olabildiğince kapsamlı, uygun ve en doğru şekilde vize ödevimi nasıl yaparım?
8. Stratejik performans problemleri: Bir tiyatro oyunu yönetmek.
9. Durum analizi gerektiren problemler: Psikolojinin alt dallarının yeniden düzenlenmesi gerekse hangi alt dallara ayrılabilir?
10. Tasarım gerektiren problemler: Mantıksal bir bütünlük sağlayarak bir makale ortaya çıkarmak.
11. İkilemler: "Mahkum ikilemi" (İng: "Prisoner’s dilemma") üzerine fikir yürütmek.