Primatlarda Para Kavramı: İnsan Harici Maymunlar Para Kavramını Anlıyor mu?

Son yıllarda yapılan bir dizi araştırma, insan-harici primatlarda da para algısının olduğunu veya bu algının doğru şartlar altında gelişebileceğini göstermektedir. Örneğin kapuçin maymunları jeton kullanarak en sevdikleri yiyecekleri satın almayı öğrenebilmekte, belli bir miktar parayla 1 adet kaliteli yiyecek mi yoksa çok sayıda kalitesiz yiyecek mi alacaklarına karar verebilmektedir.^[1] Bu primatlar, aynı zamanda para karşılığında seks (fahişelik) davranışı da sergilemektedir.^[2] Bu yazımızda, insan-harici primatların parayla ilişkisine biraz daha yakından bakacağız.

Para, Yeni Bir İcattır!

Yaklaşık 13.8 milyarlık Evren tarihini 1 yıllık takvime sıkıştırdığımızı hayal edersek, parayı, 31 Aralık günü saat 23:59'u 44 saniye geçeden itibaren kullanıyoruz demektir.

Buna rağmen, paranın günümüz toplumundaki önemini göz ardı edilemezdir. Bu 1 yıla sıkıştırılmış kozmik takvimde son saniyeye denk gelen 19. yüzyılda doğan büyük roman yazarı Tolstoy'un "İnsan ne ile yaşar?" sorusuna verilebilecek en genel cevap, günümüzde kuşkusuz paradır. Tolstoy'dan bir yüzyıl sonra yaşamış ama takvimde onunla hemen hemen dönemdaş sayılabilecek Maslow'un teorileştirdiği ihtiyaçlar hiyerarşisinde en altta bulunan fiziksel ihtiyaçlardan en üstteki kendini gerçekleştirmeye kadar paranın her basamakta kolaylaştırıcı rolünü oynadığını gözlemek mümkündür ve hatta modern hayatta para olmadan bu ihtiyaçları karşılamak imkansız hale gelebilmektedir.

Bunun dışında para ve paradan doğan dinamikler öylesine güçlüdür ki savaşların bile yapılış biçimini değiştirebilmektedir: Onarılamaz düzeye varabilen sosyal ve ekonomik yıkıcı etkilerinden dolayı sıcak muharabeler yerine, ülkelerin ticaretlerine ambargo uygulamak daha etkin bir silah hâline gelmiştir. Rusya'nın Ukrayna'yı işgal etmesi ile batının Rus petrolü ticaretine kısıtlama getirmesini bu ambargonun son zamanlardaki örneklerinden biri olarak düşünebiliriz.^[3]

İnsan, Tek Paragöz Hayvan Değil!

Günümüzde para kullanımının birçok formu vardır ve para ile ilgili kompleks kararların bilişsel performans (ve dolayısıyla zeka) ile alakalı olduğu birçok araştırma ile ortaya koyulduğundan, kozmik takvimde sadece birkaç saniyedir var olan para ile alakalı karar verme rasyonelitesinin sadece insanlara özgü olduğu (ve böyle olması gerektiği) sanrısına kapılmak kolaydır.^[4]

Ancak yapılan çalışmalar, insan-harici hayvan türlerinde de para kavramına yönelik algı bulunduğunu göstermektedir: İlk olarak 2005 yılında Yale profesörleri Keith Chen, Lakshminarayanan ve Santos'un kapuçin maymunlarına para kullanımını öğretmeleri ile, bu kozmik takvimin son günü içerisinde yaşamış ortak atalardan evrimleşmiş diğer kuzenlerimizle bir diğer ortak yönümüz olduğunu öğreniyoruz: para ile ilgili kararlarımız!

Kökü "öncül", "birincil" anlamına gelen, Latince primer sözcüğünden türetilmiş "primatlar"; goril, orangutan, şempanze, gibon ve insan gibi yaklaşık 200 türü içermektedir ve bu taksonun dünya üzerindeki varlıkları 80-55 milyon yıl öncesine dayanmaktadır.^{[5], [6]} Beyinlerini aktif olarak kullanabilme ve bipedalizm (iki ayak üstünde yürüme) ile karakterize edilmektedirler.^[7] Aynı zamanda memelilerin en zeki canlı grubu olarak bilinmektedirler. Kuyruksuz ve kuyruklu maymun türleri, insanların son 23-5 milyon yıl önce ortak atadan ayrıldığı kuzen türleridir.^[8] Primatlar, evrimsel olarak insanların en yakın akrabalarıdır: İnsan DNA'sı, en uzak olduğu primat akrabaları ile bile %96, en yakın olduğu akrabaları şempanze ve bonobo ile ise neredeyse %99 oranında ortaktır.^[9]

Primatlarla insanların davranış biçimleri de bu gen ortaklığından payını almaktadır; bu türlerin davranışları, birbirine çok benzemektedir. Para ile alakalı verilen kararlar, davranışlarımızın bilinçsiz (farkında olmadan, hayatta kalma güdülerimizden dolayı mecvut şartlar içinde en iyisine yönelme) bir özeti olduğundan, son zamanlarda primatların para gibi metalara verdiği kararlar merak konusu olmuştur.

Aslında geçmişte insanların karar verme süreçlerinde sistematik hatalar yapması ile alakalı birçok farklı çalışma yapılmıştı, hatta Nobel ödüllü ekonomistler Kahneman ve Tversky'nin öncülüğünde son 50 senede ekonominin yeni bir alt dalı ortaya çıkmıştır: davranışsal ekonomi (İng: "behavioral economics").^[10]

Bu dalın ilgilendiği sistematik hataların sadece insanlara mı özgü olduğunu incelemek isteyen bilim insanları, 2005'te 6-7 aylık bir süreçte kapuçin cinsi maymunlara paranın basit işlemlerde nasıl kullanılacağını öğretti. 6 maymunun her birine farklı fiyattaki meyveler için kullanılmak üzere 12 jeton verildi. Maymunların kendi bütçelerini, kazançlarını optimize edecek şekilde oluşturduğunu gören bilim insanları, gerçek hayattakine benzer bir şekilde bazı ürünlerde fiyat artış ve azalışında bulundular ve ekonomik teorilerin insanların tepkilerini öngördüğü gibi maymunlar da bu teorilere paralel hareket etti.

Yine benzer şekilde hiçbir maymun kendisine verilen jetonları korumamasına rağmen jeton dağıtımı yapılırken çalma ve daha fazla isteme girişiminde bulundu. Nasıl kumar oynamaları öğretildiklerinde ise bu maymunların insan kumarbazların yaptığı hataları tekrarladıkları fark edildi.

Belki de en ilginç olanı, maymunlar para kavramını anlamak mal ve hizmetler için de alışveriş yapılabileceğini kavradıklarında gerçekleşti: Deneyde bir maymunun seks için jetonları ile alışveriş yaptığı gözlemlendi. Bu da hayvanlarda fuhuş görüldüğünün ilk kanıtı oldu.

Para Temelli Eşitsizlikler, Primatları Öfkelendiriyor!

Aslında bu araştırma ilk olarak iki Capuchin maymunun farklı kafeslere koyulup bir kol yardımıyla diğer kafesteki maymuna yemek verme sistemi ile başlamıştı. Eğer bu iki maymun işbirliği içinde olmazlarsa aç kalacaklardı, bu nedenle iki maymun da ortalama %40 oranında kolu çekiyordu (en fazla birazcık bencil davranabiliyorlardı).

Sonraki adım olarak, bir maymuna ne olursa olsun her zaman kolu çekmesi, diğerine ise hiçbir zaman çekmemesi öğretildi. Şartlandırılan bu maymunlar başka maymunlarla etkileşime sokuldu. İlk başta her zaman kolu çeken maymunun karşısındaki maymunlar %50 kolu çekerek cevap veriyordu; fakat kısa süre sora karşılıklı olmazsa da şartlı maymunun her zamana kolu çekeceğini anladıklarında tepki verme oranları %30'a düştü. Hiçbir zaman kolu çekmeyen maymuna ise kötü tepkiler geldi: Karşısındaki maymunlar dışkılarını duvara atarak ve somurtarak reaksiyon verdi.^[11]

2003'te Nature dergisinde yayımlanan başka bir deneyde ise maymunların eşitsizlikleri anlayarak davranışlarını buna göre düzenlediği ortaya koyuldu. Araştırmacı de Waal ve Sarah Bosnan maymunlara ilk başta çakıl taşlarını salatalık dilimleriyle takas etmeleri öğretti. Her maymuna salatalık dilimleri verildiğinde sıkıntı çıkmamasına rağmen bu dilimlerden daha değerli görülen üzüm sadece belli maymunlara verildiğinde salatalık dilimleri alan maymunların kızdığını, dilimleri kafeslerinden fırlattıkları gözlemlendi. Bu deney ise maymunların da tıpkı insanlar gibi kendi ücret seviyeleri ve yaşam standartlarındansa kendilerinin diğerlerine göre yaptığı takasın getirisi ile daha fazla ilgilendiklerini ortaya koydu.^[11]

Sonuç

Günümüzde para ile ilgili kararlar verirken, büyük yatırımlardan market alışverişine, birçok seçenek arasında kararsızlık yaşıyoruz. Konsept olarak içgüdülerimizin bu kadar etkilediği parayı düzgün yönetebilmek için evren tarihinde son 16 saniyede Mezopotamya'da kurulan ilk uygarlıktan beri sistemler inşa ediyor ve yıkıyoruz.

Para yönetimi ile ilgili sistemler değişmeye ve dönüşmeye devam ediyor fakat içgüdülerimiz hala milyon yıllar önce ortak atadan ayrıldığımız primatlara dayanıyor. Bu nedenle primatlarda para kavramı, günümüzdeki piyasa işlemlerini anlamlandırmaya yönelik önemli bir nitelik taşıyor olabilir.