Plastik Nedir? Faydaları ve Zararları Nelerdir? Plastik Tüketimi, Türkiye ve Dünya'da Canlıları Nasıl Etkiliyor?

Her gün kullandığınız ve hayatınızın her alanında yer alan ama ekosisteme en çok zarar veren madde nedir, sorusuna verilen cevap genellikle plastiktir. Karnından kilolarca plastik poşet çıkan balinalar, burnuna plastik pipet takılı kalmış su kaplumbağaları, yuvalarını plastik parçalarıyla yapan kuşlar, renkli plastik parçacıklarını yiyecek zannedip yiyen hayvanlar hepimizi derinden üzüyor ama plastik kirliliğine duyarlı çözümler bulunmamasından kaynaklı gezegenimiz gün geçtikçe daha büyük bir tehlikenin altına giriyor.

Peki nedir bu plastik? Ekosisteme zararlı olduğunu biliyoruz ama plastiği hayatımızdan çıkarmak mümkün müdür? Plastik kirliliğini azaltacak en iyi çözümler nelerdir? Gelin bu soruların cevaplarını yapılan araştırmalara göre bulmaya çalışalım.

Plastik Nedir?

Plastik, doğadaki organik ve inorganik bazı elementlerin oluşturduğu monomer adı verilen moleküllerin belirli bir sıcaklık ve basınç altında, katalizör yardımıyla daha kompleks bir yapıya sahip olan polimerlere dönüştürülmesiyle oluşan maddelerdir. Kelime olarak plastiğin anlamı, "yumuşak" ve "kolay şekil verilebilen"dir. Plastiği tanımlarken sıkça kullanılan polimer kelimesi ise, "birçok parçadan oluşan" anlamına gelir. Polimerler kısa zincirli moleküllerin kimyasal olarak kesilip birleştirilmesi ile oluşturulan uzun zincirli moleküllerden oluşur.

Yani nasıl ki hücrelerinizi çalıştıran proteinler, aminoasit verilen küçük yapıtaşlarının bir zincir gibi bir araya gelmesiyle üretiliyorsa veya nasıl ki DNA'nız, nükleik asitlerin zincirleme bir şekilde bir araya gelmesiyle oluşuyorsa, plastik de "monomer" adı verilen basit yapılı moleküllerin bir zincir şeklinde uç uca dizilmesiyle elde edilmektedir.

Plastik, insan yapımı polimerlere verdiğimiz bir isimdir. Yani DNA'nız bir "doğal polimer" iken, PVC su boruları sentetik polimerdir. Bu plastiklerin nasıl sentezlendiği, ne tür modifikasyonlarla ne tür özellikler edineceği oldukça derin bir bilim sahasıdır ve bu yazının kapsamı dışındadır.

Plastiğin Kullanım Alanları

Petrol rafinerilerinde kullanılan ham petrolün işlenmesi sonucunda artakalan malzemelerden de elde edilir ve yeryüzündeki petrolün yaklaşık olarak %4'lük bir kısmı plastik üretimi için kullanılmaktadır. Plastik üretiminin ucuz ve kolay olması, dayanıklı ve kolayca biçim verilebilen bir madde olması nedeniyle:

• ev ve mutfak eşyalarında,
• poşet, torba ve yiyecek/içecek ambalajlarında,
• uçak, tren, otomobil ve gemi sanayinde,
• inşaat ve yapı sanayinde,
• elektrik ve elektronik uygulamalarında,
• giyim ve tekstil ürünlerinde,
• enerji üretiminde,
• medikal ve diğer tıp ürünlerinde,
• askeri sanayide ve kolluk kuvvetleri ürünlerinde,
• spor ekipmanlarında,
• hijyen ürünlerinde,
• sanat ve müzik ürünlerinde
• bebek ürünlerinde,
• 3 boyutlu yazıcı teknolojisinde

ve çok sayıda farklı üründe karşımıza çıkar.

En Yaygın Plastik Türleri

Bu alanlarda kullanılan en yaygın plastik türleri ise şöyledir:

1. Polietilen tereftalat (PETE veya PET)
2. Polietilen (PE)
3. Polivinil Klorid (PVC)
4. Polipropilen (PP)
5. Polistren (PS)
6. Poliaktik Asit (PLA)
7. Polikarbonat (PC)
8. Akrilik (PMMA)
9. Asetal veya Polioksimetilen (POM)
10. Naylon (PA)
11. Akrilonitril Butadiyen Stiren (ABS)

Plastiğin Faydaları

Plastiğin bu kadar yaygın olarak kullanılmasının birçok nedeni var. Plastiğin endüstriyel olarak neden bu kadar çok tercih edildiğini özetleyecek olursak:

• Plastik; ucuz, hafif ve dayanıklı. Başka hiçbir madde bu özellikleri bir arada bulundurmamaktadır.
• Plastik; binaların, köprülerin yapımında kullanılır ve dayanıklılığı ve ucuzluğu sayesinde tercih edilir.
• Otomobil sanayinde kullanılarak daha güvenli, daha ucuz ve daha performanslı araçlara binmemizi sağlar.
• Yiyecekleri ve kimyasal maddeleri korumak için çoğu durumda en kolay çözümdür.
• Spor malzemeleri olarak karşımıza çıkar.
• Sağlık alanında, hastanelerde kullanılan malzemelerin başında gelir.
• Kullandığımız bilgisayarlar, telefonlar plastik yoğunlukludur.
• Elektriği iletmeyen plastik sayesinde elektrikli aletleri güvenle kullanabiliriz.

Plastiğin Zararları

Buraya kadar saydıklarımız iyi hoş; ancak terazinin diğer kefesine plastiklerin zararlarını koyduğumuzda, denge bozuluverir.

Plastik, Anlamlı Bir Düzeyde Geri Dönüştürülemez!

Plastikler ile ilgili en yaygın biçimde söylenen ve inanılan yalan, plastiklerin geri dönüştürülebilir olduğu yalanıdır. Üretilen plastiklerin %50 kadarı tek kullanımlık olarak üretilmektedir, geri dönüşüme gönderilen plastiklerin %1 kadarı geri dönüşüme uygun biçimde hazırlanmaktadır, geri dönüştürülme amacıyla toplanan tüm plastiklerinse en iyi ihtimalle %8-9 kadarı, pratikteyse %2'si civarı geri dönüştürülebilmektedir. Plastik, önemsenmeyecek kadar kısıtlı bir geri dönüştürülebilirliğe sahiptir ve bu konuda yaratılan hatalı algı, plastik endüstrisi tarafından söylenen sistematik bir yalandır. Bu konunun detayları çok önemli olduğu için ayrı bir yazıda ele almanın daha uygun olacağını düşündük. Tarihteki en büyük çevrecilik yalanlarından birini buradan okuyabilirsiniz.

Asırlarca Yok Olmayan Plastik!

Plastiklerden kurtulmak aşırı zordur, çünkü yukarıda da izah ettiğimiz üzere, çok sıkı bir şekilde birbirine bağlanmış zincirlerden oluşmaktadır. Dolayısıyla doğada bu zincirleri bozabilen çok az mekanizma bulunmaktadır. Örneğin bazı bakteri, mantar ve solucanlar plastiği parçalayabilirler; ama son derece azınlıkta olan organizmalardır ve bu parçalama süreci çok yavaş işlemektedir.

İşte doğaya fırlattığınız bir plastik su şişesinin 450 yıl boyunca doğada kalması da bundandır. Bunu şöyle düşünün: Eğer Isaac Newton zamanında plastik olsaydı da ağaçtan düşen elmanın suyunu sıkıp, plastik şişede içip, sonra şişeyi bahçeye fırlatsaydı, o şişe günümüzde daha yeni bozunuyor olurdu! Benzer şekilde, 2021 değil de, 1021 yılında İbn-i Sina'nın ta kendisinden satın aldığınız Tıbbın Kanunu kitabını, plastik poşette evinize götürmüş olsaydınız, o plastik poşet 2021 yılında daha yeni bozunmuş olacaktı! Plastik kamışların bozunması 200 yıl sürdüğü için kaplumbağaların burnuna saplanmış kamışlar görmekteyiz. 2021 yılında kullanıp atılan bir diş fırçasının kalıntıları, 2521 yılında da tespit edilebilir olacak!

Plastikle Kaplanan Bir Gezegen ve Okyanuslar

O kadar fazla plastik üretip, o kadar fazla plastik tüketiyoruz ki, Dünya'nın her yeri her geçen gün daha fazla plastikle kaplanıyor. Özellikle de okyanuslar...

Okyanuslar, Dünya üzerinde geniş yer kaplar ve çok fazla çeşitlilikteki canlıya ev sahipliği yapar. Diğer canlıların da yaşaması için gereken ekosistemi oluşturur. Dünya yüzeyinin %72'sini kaplayan okyanuslar aynı zamanda Dünya üzerindeki su kaynaklarının %97'den fazlasını oluşturur ve soluduğumuz oksijenin %70'inden fazlasını barındırır.

Plastik kirliliğini en çok denizlerde ve etkilerini de deniz canlılarında görürüz. Fabrika atıkları, şehirlerden nehir ve kanalizasyonlar yoluyla denizlere dökülen atıklar, çöp yığınlarından kurtulup yolunu deniz sularında bulan atıklar, tuvaletlere atılan atıklar, polyester içeren tekstil malzemelerinin yıkanması ile kanalizasyona karışan mikroplastik atıklar (bunlara birazdan döneceğiz), denizlerin kirlenmesine sebep olur.

Birleşmiş Milletler'in açıkladığı sayılara göre; dünya çapında en az 800 canlı türü okyanus molozlarından etkilenmektedir ve bu molozların %80'e yakını plastikten oluşur. Her yıl üretilen yaklaşık 200 milyon ton plastiğin, 8 milyon tondan fazlası okyanuslara dökülmektedir.

Örneğin günümüzde Pasifik Okyanusu'nda çoğu plastik çöplerden oluşan ve 1.6 milyon kilometre kareye yayılan, yani Türkiye'nin 3 katından büyük adalar oluşmuş vaziyettedir. Bunlar yüzeyi kaplayıp, okyanus kalitesini bozmaktadırlar. Suyun 12 bin kilometre altındaki Mariana Çukuru'nda bile plastik çöpler bulunmaktadır. 2050 yılına kadar, deniz ve okyanuslarda balık sayısından çok plastik bulunması beklenmektedir.

En son yapılan araştırmalara göre deniz canlılarının sindirim sistemlerinden alınan örnekler ve kan örneklerinden; deniz kaplumbağalarının neredeyse %100’ünde, balinaların %59’unda, deniz ayılarının %36’sında, deniz memelilerinin genelinin %43'ünde, deniz kuşlarının %40’ında plastik izine rastlanmıştır. Her yıl 100.000 deniz memelisi ve kaplumbağası, 1 milyon deniz kuşu plastik kirliliği yüzünden ölmektedir. Okyanus canlılarının ölmelerinin en büyük nedeni plastikleri yemeleridir ama deniz canlıları plastikler yüzünden boğularak, enfeksiyon kaparak ya da dolanıp takılarak da hayatlarını kaybedebilmektedir.

Coastal Seekers

Ayrıca okyanuslardaki plastik atıklar deniz canlıları için hastalık yapıcı organizmaların, yani patojenlerin büyümesini de desteklemektedir. 26 Ocak 2016 tarihinde Science dergisinde yayınlanan çalışmaya göre bilim insanları, plastik atıklarla temas halinde olan mercanların hastalığa yakalanma oranını %89, temas halinde olmayan mercanların hastalığa yakalanma oranını %4 olduğunu belirlemiştir.^[1]

Agora Bilim Pazarı

Dâhiler Sınıfı - Süfrajetler: Tüm Kadınlara Oy Hakkı

DÂHİLER SINIFI: OKUMASI KOLAY, UNUTMASI ZOR

Cesaretin bir araya getirdiği bir grup kadın, tarihin akışını değiştirdi. Süfrajetler alaya alındı, baskı gördü, tutuklandı, ama kadınlar için oy hakkı elde edinceye kadar mücadeleden vazgeçmediler.

Büyük ilgi gören Dâhiler Sınıfı serisi SÜFRAJETLER: TÜM KADINLARA OY HAKKI ile devam ediyor.

Dâhiler Sınıfı Serisi Hakkında:
Bunlar, her biri kendi yöntemiyle; kelimeleriyle, icatlarıyla, seçimleriyle ve hatta kaderleriyle dünyayı değiştirmiş kadınların ve erkeklerin hayat hikâyeleri; şaşkınlık ve hayranlık duymanızı sağlayacak, hayal gücü ve merak duygunuzu harekete geçirecek büyüleyici hikâyeler. Dâhiler Sınıfı serisi bu özel insanları çocuklarla (9 yaş ve üstü) tanıştırmak üzere tasarlandı. İlk olarak yayımlandığı İtalya’da büyük övgü toplayan ve ardından pek çok dile çevrilen Dâhiler Sınıfı, minik ebadı, renkli illüstrasyonları, bilgiyi heyecan ve macerayla birleştiren anlatımıyla çocukların kolay okuyacağı, zor unutacağı, onlara öğrendiklerinden daha da fazlasını merak ettirecek bir seri.

Devamını Göster

₺100.00

Satın Al Tüm Ürünler

Bunların yanında dönüştürülemeyen her poşet doğada ve denizlerde kirliliğe sebep olur. Plastik poşetleri denizanası zanneden su kaplumbağaları her gördüğü plastik poşeti yemeye kalkıyor. Tek kullanımlık plastik pipetler küçük ve masum görünseler de denizlerde en büyük kirliliği yaratan plastik ürünlerden biridir. Amerika'da her gün 500 milyondan fazla plastik pipet kullanıldığı tahmin ediliyor.

Sosyoekonomi ve Çevresel Yıkım

Plastik, sosyoekonomik problemler de yaratmaktadır: Japonya, Almanya, Amerika, Fransa ve İtalya gibi ülkeler, plastik atıklarını ülkemiz Türkiye başta olmak üzere Vietnam, Malezya, Laos ve Hindistan gibi daha fakir ülkelere gönderiyor. Yani bu ülkeler kendi dertlerini daha fakir ülkelere "itelerler" ve bu fakir ülkeler birazcık kâr etme ümidiyle doğalarını katletmeyi kabul ederler. Örneğin Çin, gelişmekte olan bir ülke konumundan yükseldiği anda, yaptığı ilk işlerden biri, ülkeye diğer ülkelerden ithal edilen, plastik başta olmak üzere 24 farklı atığın girişlerini yasaklamak olmuştur.^[2]

Statista

Mikroplastik ve Küresel Plastik Dolaşımı

Daha fenası, plastikler bozunsa bile, o bozunan parçalar tek seferde yok olup gitmez. Önce ufak parçalara dağılır, sonra daha ufak parçalara bozunur ve süreç, kademeli olarak bu şekilde devam eder. Ancak bir noktada, mikroplastik adı verilen ufak plastik parçalar oluşur ve bunlar, bir poşet veya şişeden çok daha kolay havaya veya suya karışıp, dolaşıma girerler.

Mikroplastik kirliliğinin en büyük sorumlularından bazıları araba lastikleri ve sentetik tekstillerdir. Araba lastiklerinden dökülen çok küçük plastik parçacıklar ve yıkadığımız sentetik tekstil ürünlerinden çıkan parçacıklar kanalizasyonlar aracılığıyla nehirlere ve denizlere karışır.

Ne yazık ki, 2021 yılında yapılan bir çalışmada, sadece doğum sırasında oluşan plasentada ve doğacak bebeklerimizin vücudunda bile mikroplastiklere rastlanmıştır.^[3] Çünkü mikroplastikler, yediğimiz içtiğimiz her şeye karışmaktadır. Mikroplastiklerin insan vücuduna nasıl bir olumsuz etkisi olduğuna dair birçok araştırma devam etmesine karşın bu etkiler henüz tam olarak bilinmemektedir. Henüz mikroplastiklerin tam olarak etkileri bilinmemesine karşın, üretiminde kullanılan sentetik kimyasalların etkileri göz önünde bulundurulduğunda bu maddelerin vücutta birikmesinin çok ciddi etkileri olabileceği söylenebilir.

Oceana

Mikroplastik sorununun boyutunu anlamak için Türkiye'den bir örnek de verebiliriz: Greenpeace Akdeniz, ''Tek kullanımlık plastikler yasaklansın.'' projesi kapsamında Ege, Akdeniz ve Marmara denizlerinden toplanan birçok balığın ve midyenin midesini ve sindirim sistemini inceledi. Raporda yer alan ve sitelerinde yayınladıkları bulgular şöyle:^{[4], [5]}

• İncelenen tüm türler göz önüne alındığında:
• kefal türünün %64,8’inde,
• barbunun %63’ünde,
• mırmırın %34,3’ünde,
• tekirin %32,8’inde,
• istavritin %26,7’sinde mikroplastik bulundu.
• Bu demek oluyor ki genel olarak tüm balıkların %44,3’ünde mikroplastik var. Yani yaklaşık olarak her 2 balıktan 1'i mikroplastik içeriyor.
• Balık başına düşen mikroplastik adetleri ise:
• kefalde 2,5,
• barbunda 1,1,
• mırmırda 0,6,
• tekirde ve istavritte 0,4.
• Buna göre 5 farklı ticari balık türünde ortalama olarak balık başına düşen mikroplastik adedi 1,08.
• Bölgesel bazda balık başına düşen mikroplastik:
• Ege Denizi’nde (İzmir) 1,7
• Marmara Denizi’nde (İstanbul) 0,85
• Akdeniz’de (Adana) 0,74 adet.
• Kırmızı karides örneklerinin %18,8’inde mikroplastik bulundu. Yapılan incelemede, her 10 karidesten 2'sinde 0,28 adet mikroplastik olduğu tespit edildi.
• 5 farklı noktadan örneklenen midye dolmaların yüzde 91,2’sinde mikroplastik bulundu. Ortalama olarak midye başına 0,63 adet mikroplastik tespit edildi. Porsiyon bazında değerlendirildiğinde 100 gramlık bir midye tüketiminde 5,76 adet, 250 gramlık midye tüketiminde ise 14,41 adet mikroplastik tüketilme riski olduğu tahmin ediliyor.
• Balıklardaki, karidesteki ve midye dolmalardaki mikroplastiklerin 13 farklı polimer tipinde olduğu tespit edildi. En fazla bulunan polimer tipleri ise tek kullanımlık plastiklerin üretiminde kullanılanlar olduğu tespit edildi.

Bazı Plastikler Kanserojendir!

Ayrıca mikroplastiklerden bağımsız olarak, plastiklerin kendilerinin de bir kısmı sağlıklı değildir.^[6] Örneğin plastikler çizildiğinde veya çok yüksek sıcaklık farklarına maruz kaldıklarında veya çok uzun süreler boyunca bekletildiklerinde yiyecek ve içeceklere ve çevrelerine kimyasallar sızdırmaya başlarlar. Özellikle de bazı plastiklerde bulunan dietilheksil ftalat veya bisfenol A (yani BPA) gibi maddeler, insanlar ve diğer hayvanlar için zararlıdır.^{[7], [8], [9]} Bu kimyasal maddelerin meme ve prostat kanseri, erken ergenlik, düşük doğum ağırlığı, şeker hastalığı, metabolizma bozuklukları, üreme sorunları ve cinsel isteksizlik gibi hastalık ve sorunlara yol açtığına dair kanıtlar bulunmuştur.

Öte yandan BPA dediğimiz kimyasal, östrojen gibi davranan bir kimyasaldır, yani hormonal dengenizi bile bozabilecek yapıdadır.^[6] BPA'nın, insan vücudunda endokrin sistemini etkilediğini gösteren birçok çalışma vardır. Suya ya da plastik şişelere konulan sıvılara karışan BPA, AB ülkelerinde ve Türkiye'de biberonlarda ve çocuk ürünlerinde, Japonya'da ise konserve kutuların iç yüzeylerinde kullanımı yasaklanmıştır. Ancak BPA plastik üretiminde kullanılan zararlı kimyasallardan yalnızca biridir ve BPA kullanımının yasaklandığı ülkelerde alternatif olarak kullanılan maddelerin zararları tam olarak bilinmemektedir.

Plastiklerden direkt olarak gelen diğer zararlı elementler ise kurşun, kadmiyum ve cıvadır. Bu elementler balıkların çoğunda bulunmaktadır. Tabii bu, buzdağının sadece görünen tarafıdır; çünkü plastik kirliliğinin etkilerini ortaya çıkaracak ve bütün dünyayı ve insanlarını kapsayan araştırmalar yapmak mümkün değildir.

Plastik, Küresel Isınmaya da Neden Oluyor!

Plastiğin başka bir zararı ise küresel ısınmaya katkıda bulunmasıdır; çünkü plastik büyük oranda petrolden üretilmektedir. Plastik üretmek karbon kirliliğine neden olur. Manoa'daki Hawaii Üniversitesi'nden araştırmacı Sarah-Jeanne Royer, plastiklerin güneş ışığına maruz kaldığında metan ve etilen gibi sera gazlarını saldığını tespit etmiştir. Her iki gaz da küresel ısınmaya katkıda bulunur. En fazla salımı sağlayan ise LDPE'dir (Düşük yoğunluklu etilen). Royer bu plastik türü için şunları söylüyor:

Çevrede en çok üretilen, tüketilen ve atılan plastik türüdür. Örneğin bira kutularının etrafındaki plastik halkalar, restoranlarda kullanılan çatal ve bıçaklar, bazı plastik torbalar... Plastiği aşırı kullanıyoruz, oysaki tek kullanımlık plastik yerine çok kolay çözümler bulabiliriz.

BBC

Sonuç

Plastik kirliliği her gün giderek daha da büyüyen bir sorundur. Önlemler alınmadığı takdirde deniz canlılarının türleri tehlike altına girmekte, bu kirlilikten etkilenmiş canlıları tüketen diğer canlılarda birçok sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Bu sorunun baş sorumlusu insanlar olduğuna göre çözümü de insanlar üretmelidir. Bununla ilgili yapmanız gerekenleri, buradaki yazımızdan detaylıca öğrenebilirsiniz.