Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat
Tüm Reklamları Kapat

Bilinçdışınız, Davranışlarınızı Nasıl Yönetir: Özgür İrade Bir İllüzyon mu?

Bilinçdışınız, Davranışlarınızı Nasıl Yönetir: Özgür İrade Bir İllüzyon mu? Unsplash (@dneozhai)
5 dakika
25,971
Tüm Reklamları Kapat

Özgür iradenin varlığı ile ilgili olarak bilim camiasında ve felsefeciler arasında farklı pozisyonlar bulunmaktadır. Bu çeviri, özgür iradenin var olmadığını savunmaktadır. Farklı perspektifler için buradaki diğer yazılarımıza göz atabilirsiniz.

***

Tüm Reklamları Kapat

Nörobilimdeki araştırmalar, kafamızın dışındaki dünya ile ilgili daha önce hafife aldığımız etkileşimlerimiz konusunda devrim yaratan şaşırtıcı bir gerçeği açığa çıkarıyor: Bilincimiz, gerçekte davranışlarımızdan sorumlu değildir.

Laboratuvar deneylerinin gösterdiği gibi biz, bir karar verdiğimizin farkına varmadan önce beyinlerimiz zaten bu kararı çoktan vermiştir bile. Yakın bir zamanda yazılan Subliminal: Bilinçdışınız Davranışlarınızı Nasıl Yönetir (2000) kitabında fizikçi Leonard Mlodinow, davranışlarımızda dominant bir rol oynayan bilinçsiz hareketleri gösteren çok sayıda psikolojik deneyi gözden geçiriyor. Bu çalışma, özgür irade ve buna bağlı olarak günah ile kefaret konusundaki dini öğretileri ile sorumluluk ve ceza konusundaki bizim hukuki kavramların temel iddialarına meydan okuyor.

Tüm Reklamları Kapat

Beyinlerimiz, bilinç altımız sayesinde bizim adımıza davranışlarımızı belirliyorsa, insanları davranışlarından ötürü nasıl sorumlu tutulabiliriz ki? Yasal sistemimiz suçluluları nasıl cezalandırabilir ya da bir Tanrı, davranışlarını bütünüyle kontrol edemeyen günahkarları nasıl cezalandırabilir ki?

Özgür İrade Bir İllüzyon Mudur? 

Yakın bir zamanda yazılan Free Will (2012) kitabında nörobilimci Sam Harris, bu konuda sözünü esirgemiyor. Oldukça açık bir şekilde bize anlatıyor: ''Özgür irade bir illüzyondur''. Bizler maddesel olmayan bilinçli yöneticiler değiliz; bunun yerine, beyin ile beden tarafından kararları ve davranışları belirlenen fiziksel varlıklarız.

Filozoflar özgür irade konusundaki sorularla farklı şekillerde tanımlıyorlar. Uyumsuzcular (İng: Incompatabilists), özgür iradenin determinizm ile uyumsuz olduğunu söylüyorlar. Determinizm, davranışlarımızın tamamının kendisinden önce gelen sebeplere, örneğin kader, Tanrı'nın kararları ya da doğanın yasaları gibi şeylere bağlı olduğunu ileri sürmektedir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Uyumsuzcular cephesi kendi içinde ikiye ayrılmaktadır:

  • Liberteryenler, özgür irademizin olduğunu söylerler; çünkü insanlar, neden-sonuç ilişkilerini aşabilecek yapıdadırlar ve bu nedenle özgür iradelerinden sorumludurlar.
  • Deterministler ise özgür irademizin olmadığını söylerler; çünkü ya determinizm doğru olmalıdır, ya da indeterminizm (rastgelelik) doğru olmalıdır - ki ikincisi, bize kontrol ya da sorumluluk veremez.

Bu iki grup da, bağdaştırıcılar, yani özgür iradenin determinizm ya da indeterminizm ile bağdaştığını söyleyenlerle taban tabana zıt konumundalar.

Determinizm Tam Olarak Nedir? 

İki yüz yıl önce, Fransız fizikçi Pierre Laplace şunu söyledi: Newtoncu mekaniğine göre, Evren'deki tüm parçacıkların pozisyonu, momentumu ve üzerindeki güçleri bilindiğinde, bu parçacıkların hareketleri mutlak kesinlik ile tahmin edilebilir. Buna Newtoncu dünya makinesi denmektedir. Fiziğin ilgilendiği kadarıyla, bizler bütünüyle sadece parçacıklardan oluşuyoruz ve bu, özgür iradenin bir illüzyon olduğunu gösterir.

Yine de, rahat bir şekilde şunu söyleyebiliriz ki evren, Newtoncu bir dünya makinesi değildir. Kuantum mekaniğin Heisenberg'in Belirisizlik Prensibi bize gösteriyor ki, en diplerde, doğa temelde indeterministtir. Ama kuantum belirsizlik (indeterminizm), beyinde önemli bir rol oynuyor mu? Ve bu, özgür iradenin önünü açıyor mu?

Kuantum Belirsizlik, Özgür İradeyi Mümkün Kılar mı?

Büyük ihtimalle hayır. Sebebi ise şu:

Tüm Reklamları Kapat

Beynin hareket eden parçaları, mikroskobik standartlarına göre çok ağırdır ve göreceli olarak yüksek hızlarda hareket ederler; çünkü beyin sıcaktır. Dahası, bu mikroskobik standartlara göre beyin ile ilgili mesafeler fazlasıyla büyüktür. Beyindeki kuantum etkilerin önemsiz olduğunu boyutsal olarak gösterebilmek kolaydır. Yani liberteryenler; determinizmin mikrofiziksel, kuantum düzeyinde hatalı olduğu konusunda haklı olsalar bile, beyin her türlü deterministik bir Newtoncu makinedir. Bu sebeple libertenyenlerin tanımladığı şekilde bir özgür irademiz yoktur.

Beynin davranışlarımızı kontrol etmesine gelince... Beyin muhtemelen deterministik olsa da, beyinlerimizin termal hareketleri ile bizleri verilerle besleyen çevrede ''sahte-rastgelelilik'' (İng: pseudo-randomness) bolca bulunur. Bunu, ''saf'' bir kuantum rastgelilikte olmayan rastlantısallık gibi düşünebilirsiniz. Bu şekilde bir rastgeleliğin yeterli oranda belirsizliği oluşturup da bizlere ''özgür irade'' hissiyatını verme imkanı vardır. Ya da belki belirsizlik direkt bir rol oynamıyordur ve bu, bizim farkında oluşumuzun azlığından ötürü davranışlarımızın bilindik doğa yasalarından bağımsız olduğunu yorumlama şeklimizdir. Her türlü, bu bizde liberteryen bir özgür iradeye sahip olmadığımız anlamına gelir, her ne kadar böyle olduğu izlenimine kapılsak da...

Ama bir de bir teselli, bir orta yol sunalım. Kuantum düzeyinde sabit bir determinizm olmamasına rağmen, bağdaştırıcılar beynin işlevlerini gelişigüzel süreçler olarak görmekle haklılar. Bir başka haklı noktaları da düşüncelerimiz ve davranışlarımız bilinçsiz süreçlerin bir ürünü olsa da, onlar yine de bizim düşüncelerimiz ve davranışlarımızdır. Başka bir deyişle, ''bizi'' sadece bilinçli zihnimiz değil, ama hem bilinçli hem de bilinçsiz süreçler oluşturmaktadır. Başkaları bizi etkileyebilse bile, kimse kendimiz dışında edindiğimiz verilerin hesaplarına erişimi yoktur. İşleyen başka bir beyin, bizimkilerle aynı davranış algoritmalarını kullanarak, aynı nihai kararlara ulaşmayabilir; çünkü o noktaya kadarki hayat tecrübeleri farklıdır.

Liberteryen bir özgür irademizin olmadığı halde, doğal ya da doğa-üstü olarak, bir karar dışarıdaki kuvvetler tarafından kontrol edilmediyse ve bunun yerine bu kuvvetler bedenimize göre içten ise, o zaman o karar bize aittir. Eğer siz ve biz maddesel olmayan bir bilinç (ya da "ruh") değil isek, ama fiziksel bir beden ve beyne sahipsek, o zaman yine de kararları veren yine "biz" olmuş oluruz. Sonuçta, bilinç ne rol oynarsa oynasın, beyin bunu yapabilmek için evrimleşmiştir. Böylece, o kararların sorumlusu da yine "biz" oluyoruz.

Tüm Reklamları Kapat

İşte her şeyin kilit noktası da bu: Bir davranışa ''özgür irade'' desek ne olur, demesek ne olur; kimin umurunda? Buna bağdaştırıcılar gibi "özgür irade" demek fazlasıyla kafa karıştırıcıdır, çünkü doğa-üstü olsun veya olmasın, bir tür düalizm argümanı yaratmaktadır.

Bu yüzden buna sadece "otonomi" diyelim. Buradaki olay şudur: Otonom bir insanın ahlakî ile yasal sorumlulukları nelerdir? Bir toplum, insanların yanlışlarıyla nasıl başa çıkmalıdır?

Elbette eğer bizler, beyinleri ve sinir sistemleri dolayısıyla "tehlikeli" olan kişilerden kendimizi korumaya alamasaydık, işleyen bir toplumumuz olamazdı. Yine de, bilindik kuralların üzerinde konumlandıran liberteryen bir özgür irademiz olmadığı halde, intikamcı ahlakımız ile hukuk sistemlerimizin yeniden değerlendirilmesi gerekir. Ve hatta belki de baştan tasarlanması gerekmektedir.

Bu Makaleyi Alıntıla
Okundu Olarak İşaretle
15
0
  • Paylaş
  • Alıntıla
  • Alıntıları Göster
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Bize Ulaş
Yukarı Zıpla

İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.

İçerikle İlgili Sorular
Soru & Cevap Platformuna Git
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Tebrikler! 11
  • Bilim Budur! 3
  • Muhteşem! 1
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 1
  • Güldürdü 0
  • İnanılmaz 0
  • Umut Verici! 0
  • Merak Uyandırıcı! 0
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
  • İğrenç! 0
  • Korkutucu! 0
Kaynaklar ve İleri Okuma
  1. Çeviri Kaynağı: Huffington Post | Arşiv Bağlantısı
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 28/03/2024 15:13:24 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/1083

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Tüm Reklamları Kapat
Keşfet
Akış
İçerikler
Gündem
Hızlı
Gezegen
Egzersiz
Yangın
Kuantum Fiziği
Diyet
Mavi
Antibiyotik
Balina
Evrim Tarihi
Genetik Değişim
İngiltere
Şiddet
Tür
Türlerin Kökeni
Hayatta Kalma
Gebelik
Doğal
Biyocoğrafya
Radyoaktif
Oyun
Astrofizik
Buz
İyi
Damar
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Gündem
Bugün bilimseverlerle ne paylaşmak istersin?
Bağlantı
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Bu platformda cevap veya yorum sistemi bulunmamaktadır. Dolayısıyla aklınızdan geçenlerin, tespit edilebilir kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Ekle
Soru Sor
Sosyal
Yeniler
Daha Fazla İçerik Göster
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
Evrim Ağacı'na Destek Ol

Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.

Evrim Ağacı'nı Takip Et!
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
Bu Makaleyi Alıntıla
Evrim Ağacı Formatı
APA7
MLA9
Chicago
V. Stenger, et al. Bilinçdışınız, Davranışlarınızı Nasıl Yönetir: Özgür İrade Bir İllüzyon mu?. (17 Mart 2013). Alındığı Tarih: 28 Mart 2024. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/1083
Stenger, V., Acar, A. B., Bakırcı, Ç. M. (2013, March 17). Bilinçdışınız, Davranışlarınızı Nasıl Yönetir: Özgür İrade Bir İllüzyon mu?. Evrim Ağacı. Retrieved March 28, 2024. from https://evrimagaci.org/s/1083
V. Stenger, et al. “Bilinçdışınız, Davranışlarınızı Nasıl Yönetir: Özgür İrade Bir İllüzyon mu?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Translated by Arsel Berkat Acar, Evrim Ağacı, 17 Mar. 2013, https://evrimagaci.org/s/1083.
Stenger, Victor. Acar, Arsel Berkat. Bakırcı, Çağrı Mert. “Bilinçdışınız, Davranışlarınızı Nasıl Yönetir: Özgür İrade Bir İllüzyon mu?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Translated by Arsel Berkat Acar. Evrim Ağacı, March 17, 2013. https://evrimagaci.org/s/1083.
ve seni takip ediyor

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close