Parça-Bütün Safsataları: Parçaların Özellikleri Bütünde, Bütünün Özellikleri Parçalarında Görülmek Zorunda mı?

Parça-Bütün Safsataları, bir bütünü oluşturan parçalarla, o parçaların oluşturduğu bütün arasında niteliksel bir ilişki olmasını bir zorunluluk olarak ileri sürme safsatalarıdır. Genel olarak iki kategoride incelenirler:

• Kompozisyon Safsatası (İng: "Composition Fallacy"), bir bütünü oluşturan parçalardan herhangi birinin özelliklerinin, bütünün tamamında bulunması gerektiğini savunduğunuzda ortaya çıkar.
• Bölünme Safsatası (İng: "Division Fallacy"), bir bütünün sahip olduğu özelliklerin, o bütünü oluşturan parçaların tamamında bulunması gerektiğini savunduğunuzda ortaya çıkar.

Ana fikir, bir bütünün tüm parçaları aynı özelliğe sahipse bütünün de bu özelliğe sahip olması gerektiğidir. Bu fikrin bir safsata olmasının nedeni; her nesnenin her yönünde olan bir özelliğin, bırakın nesnenin ait olduğu sınıfı, nesnenin kendisinde bile bulunmaması ihtimalidir. Benzer şekilde, parçaların özellikleri de bütünün özelliklerini birebir yansıtmak zorunda değildir.

Bileşim Safsatası, Aceleci Genelleme Mantık Hatası ile oldukça benzerdir; ancak bunlar temelde farklı kavramlardır. Aceleci Genelleme, bir grubun çok küçük veya tipik olmayan bir kısmına ait bir özelliğin, aceleci bir şekilde tüm gruba atfedilmesidir. Yani parçaların özelliklerini gruba atfetmekten çok, parçalardan bir kısmının özelliklerini diğer parçalara da atfetme safsatasıdır. Elbette, bu genelleme nihayetinde Kompozisyon Safsatası'nı da doğurur; fakat argümanı savunanın amacına bağlı olarak iki safsata birbirinden ayırt edilebilir: Eğer amaç, bütünün bir diğer parçasının bir özelliğinden ötürü bir başka parçayı da aynı özellikle yargılamak ise, buna Aceleci Genelleme Safsatası denebilir. Eğer amaç, parçalardan birinin bir özelliğinden ötürü, grubun tamamının o özelliği taşıması gerektiğini söylemekse, bu Kompozisyon Safsatası olarak görülebilir.

Kompozisyon Safsatası Nedir?

Kompozisyon Safsatası şu şekilde ifade edilebilir:

X'in tüm parçaları veya üyeleri Y özelliğine sahiptir, o halde X'in kendisi de Y'ye sahiptir.

Bu ifadenin formülize edilmiş hâli şöyledir:

1. F; A, B, C gibi karakteristiklere sahiptir.
2. O zaman F'lerden oluşan Z de A, B, C gibi karakteristiklere sahiptir.

Bu formdan da anlaşılabileceği gibi bir nevi "özelliklere/kompozisyona dayalı genelleme" durumu söz konusudur. Bunu, aşağıdaki form biraz daha açık ortaya koymaktadır:

1. X'in parçalarının A, B, C karakteristikleri vardır.
2. Dolayısıyla X'in bir bütün olarak A, B, C karakteristikleri vardır.

Örnekler, konuyu anlamanıza katkı sağlayacaktır:

• Atomlar bilinçsizdir. Dolayısıyla atomlardan oluşan insanlar da bilinçsiz olmalıdır.
• Evren'deki hiçbir şey ezeli ve ebedi değildir; dolayısıyla Evren'in kendisi de ezeli ve ebedi olamaz.
• Evren'deki her şeyin bir nedeni olduğu için, Evren'in kendisinin de bir nedeni olmalıdır.
• Bir madeni paranın atomları gözle görülemediğinden madeni para da gözle görülemez.
• Bir arabanın tüm parçaları hafif ve taşınabilir olduğuna göre arabanın kendisi de hafif ve taşınabilirdir.
• Bir savaş tankı, bir arabadan daha fazla benzin harcar. Dolayısıyla Dünya'daki tüm tanklar, toplamda, Dünya'daki tüm arabaların toplam harcadığından daha fazla benzin harcar.
• Bir kaplan, bir insandan daha fazla yemek yer. Dolayısıyla kaplanların bir yılda yediği toplam yemek, tüm insanların bir yılda yediği toplam yemekten daha fazladır.
• Takımın her bir oyuncusu, harika birer futbolcu. Dolayısıyla takım, harika bir takımdır.
• Filmde kullanılan her efekt harikaydı. Dolayısıyla film, harika bir filmdir.
• Sodyum (Na) ve Klor (Cl), tek başlarına insan için zararlı elementlerdir. Dolayısıyla oluşturdukları her türlü bileşik de insanlar için zararlıdır.
• "Laissez-faire" kapitalist ekonomik sisteminde, her birey kendi ekonomik çıkarlarına göre hareket eder. Bu halde toplum da en iyi ekonomiye ulaşacaktır.
• Bir uçağın hiçbir parçasının tek başına uçma becerisi olmadığına göre, uçak da uçamaz.

Bunların hepsi, mantık safsatasına dayalı argümanlardır. Hiçbirinin bilimsel ve/veya mantıksal geçerliliği bulunmamaktadır. Her birinde, parçadan yola çıkarak bütünle ilgili aceleci bir genelleme yapılmaktadır. Ancak yine her birinde, parçadan bütüne gidiş sırasında farklı unsurlar devreye girerek varılan sonucu hatalı kılmaktadır.

Örneğin bir tank, arabadan daha fazla benzin harcıyor olabilir; ancak Dünya’da günlük olarak aktif biçimde kullanılan araba sayısı, tank sayısından çok daha yüksek olduğu için, tankların toplamının daha fazla benzin harcaması gerektiği argümanı geçersiz olmaktadır.

Keza, atomların bilinçsiz olmasının, atomlardan oluşan her şeyin bilinçsiz olması gerektiğine yönelik argüman da, "sinerji" kavramını görmezden gelmektedir: Parçaların oluşturduğu bütün, parçaların her birinin ayrı ayrı toplamından daha esnek ve yüksek beceriye sahip olabilir; karıncaların her biri oldukça düşük zekalı olsa da, bir karınca sürüsünün müthiş bir sürü zekasına sahip olması gibi...

Safsatayı fark etmek her zaman o kadar kolay olmayabilir. Öyle ki, ünlü filozoflar bile Kompozisyon Safsatası'na kapılmışlardır. Aristo'nun Nikomakhos'a Etik adlı kitabından bir örneğe bakalım:

İnsan işlevsiz mi doğar? Yoksa göz, el, ayak ve her uzvun belli bir işlevi olduğu gibi insanın da bunlardan ayrı bir işlevi olduğu söylenebilir mi?

Burada sırf parçalar (organlar) birer işleve sahip olduğu için bütünün (insanın) da bir işlevi olduğu öne sürülmüştür. Ancak insanlar ve organları, bu şekilde örtüşmez. Örneğin bir hayvanın organlarını tanımlarken işlev önem arz eder; ancak tüm organizma da mı bu şekilde tanımlanmalıdır? İnsanların gerçekten üstün bir işlevi olduğunu farz etsek bile bu işlevin insanın organlarının işleviyle aynı olduğunu söyleyemeyiz. Bu nedenle "işlev" terimi aynı argümanda farklı anlamlarla kullanıldığında Kelime Cambazlığı Safsatasına yol açabilir.

Ne yazık ki bu tür argümanlar, genel bilim tartışmalarında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Bunların birer safsata olduğunu bilmek, karşı tarafa argümanlarınızı daha etkili bir şekilde izah etmenizi mümkün kılacaktır.

Safsata Olmayan Örnekler

Bir bütünün parçaları için doğru olan bir şeyin; bütün için de gerçekten doğru olabileceği unutulmamalıdır. Yukarıdakilere benzer ancak mantık hatası içermeyen ve öncüllerin doğru sonuçlara yol açtığı örnekler verilebilir:

• Bir madeni paranın atomları kütleye sahip olduğundan paranın kendisinin de kütlesi vardır.
• Bir arabanın tüm parçaları beyaz olduğundan bu arabanın kendisi de beyaz olmalıdır.

Peki neden son iki cümle hatalı değilken öncekiler hatalıydı? Kompozisyon Safsatası'nda dikkat edilmesi gereken şey, cümlelerin kuruluş şeklinden ziyade, içeriğidir. İçeriklere baktığınızda bahsedilen özelliklerle ilgili ilginç bir şey fark edeceksiniz: Bir özelliğin parçalardaki varlığı, bütünde de bu özelliğin varlığına sebep olacak nitelikteyse, o özellik parçadan bütüne aktarılabilir. Doğru olan örneklerden ilkinde görüldüğü gibi, madeni paranın kütlesi vardır, çünkü atomlarının kütlesi vardır. Sonraki örnekte ise araba beyazdır, çünkü tüm parçaları beyazdır.

Bu, argümanda belirtilmeyen bir öncüldür ve Dünya hakkındaki bilgilerimize bağlıdır. Örneğin, tüm parçaları hafif olsa da bir arabanın muhtemelen taşınamayacak kadar ağır olacağını biliriz. Hafif ve taşınabilir parçalar kullanmak arabanın kendisini hafif ve taşınabilir yapmaz. Benzer olarak bir madeni para, atomlarını göremediğimiz için görünmez olmaz.

Birisi yukarıdakiler gibi bir argüman öne sürdüğünde, argümanın doğruluğundan şüphe ediyorsanız hem öncüllerin hem de sonucun içeriğini dikkatlice incelemelisiniz. Ayrıca kişiden parçalar için doğru olan şeyi bütün için de doğru yapan bağlantıyı göstermesini isteyebilirsiniz.

Bölünme Safsatası Nedir?

İkinci alt tür olan bölümlere dayalı safsata ise, bunun tam tersi olarak düşünülebilir ve şöyle ifade edilebilir:

X'in tüm parçaları veya üyeleri Y özelliğine sahiptir, o halde X'in kendisi de Y'ye sahiptir.

Bunun formülize edilmiş hâli şöyledir:

1. Bir bütün olan X'in; A, B, C gibi karakteristikleri vardır.
2. Dolayısıyla X'in parçalarının da A, B, C gibi karakteristikleri vardır.

Örneklerle gösterelim:

• Bu top mavidir, dolayısıyla bu topu oluşturan atomlar da mavi renkte olmalıdır.
• Canlıları oluşturan hücreler organiktirler. Dolayısıyla hücreleri oluşturan kimyasallar da organik olmalıdır.
• Murat büyük bir apartmanda oturmaktadır, dolayısıyla Murat'ın evi de büyük olmalıdır.
• Sodyum klorür (sofra tuzu) güvenle yenilebilir; dolayısıyla parçaları olan Sodyum ve Klor da güvenle yenilebilir.
• Dünya çapında düşünüldüğünde erkekler, kadınlardan daha fazla okula gönderilmekte ve eğitim almaktadırlar; dolayısıyla Dr. Hasan Kantar, Dr. Meltem Zengin'den daha zekidir.
• ABD, Dünya'daki en zengin ülkedir; dolayısıyla ABD'de yaşayan herkes zengin olmalıdır.
• Profesyonel sporculara akıl almaz paralar ödendiğine göre, her sporcu zengin olmalıdır.
• Adalet sistemimiz adil olduğuna göre, bu zanlı da adil bir şekilde yargılanmıştır.
• Din tarihinde çok kötü ve cani şeyler yapılmıştır. Dolayısıyla tüm dindarlar kötü ve canidir.

Yine, bu örneklerin her biri, her ne kadar günlük yaşantımızda sıklıkla duyduğumuz argümanlar olsa da, tamamen hatalıdır. Bunların neden hatalı olduğunu anlamak, bilimsel gerçekleri değerlendirmek konusunda size büyük avantajlar sağlayacaktır.

Yukarıda saydıklarımızdan sonuncusu çok sık kullanıldığından açmakta fayda görüyoruz: Bu örnekteki spesifik duruma, ilişki nedeniyle suçlama (İng: "guilt by association") da denmektedir. Siyasi, etnik, dini, vb. konularda karşımıza çıkan bazı kötü özellikler, o grubun bütün bireylerine atfedilir ve daha sonra, o grubun belirli bir üyesinin (ya da her üyesinin) aklımıza gelen kötü şeylerden sorumlu tutulması gerektiği sonucuna varılır. Bu nedenle, bu grupla olan ilişkilerinden dolayı suçlu olarak etiketlenirler.

Safsata Olmayan Örnekler

Kompozisyon Safsatası'nda olduğu gibi, Bölünme Safsatası'nda da safsata gibi gözüken ama gerçekte safsata olmayan örnekler bulunabilir:

• Tüm köpekler Canidae ailesi altındadır. Dolayısıyla benim köpeğim de Canidae ailesindendir.
• Tüm insanlar ölümlüdür. Dolayısıyla Socrates de ölümlüdür.

Diğerlerinin aksine, bu iki örnek neden geçerli bir argüman sunuyor? Bu fark, dağıtıcı nitelik (İng: "distributive property") ve kolektif nitelik (İng: "collective property") arasındaki fark ile ilişkilidir.

Agora Bilim Pazarı

Büyük Yazarların Gizli Hayatları

KATİLLERE, ALDATANLARA, UYUŞTURUCU BAĞIMLILARINA VE EDEBİYAT DÜNYASININ DİĞER EFSANELERİNE DAİR GARİP AMA GERÇEK HİKAYELER
William Shakespeare’den Leo Tolstoy’a dek pek çok yazarın sıradışı ve sansürsüz bir profilini sunan Büyük Yazarların Gizli Hayatları, lise öğretmeninizin sormaya korktuğu tüm zorlu soruları ele alıyor: Nedir Lewis Carroll’un şu küçük kızlarla meselesi? J. D. Salinger gerçekten kendi idrarını mı içerdi? Lord Byron kaç kadınla -ve erkekle- yattı? Ayn Rand neden Charlie’nin Melekleri’ne bayılırdı? Klasik edebiyat okulda hiç bu kadar eğlenceli olmamıştı!
ROBERT SCHNAKENBERG Distory: A Treasury of Historical Insults da dahilçok sayıda kitabın yazarıdır. Brooklyn,New York’ta yaşar.

Devamını Göster

₺170.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Bir sınıfın tüm üyeleri tarafından paylaşılan öznitelikler, o üyelerin gruba üye olmaları nedeniyle tüm üyeler arasında dağıtılıyorsa, dağıtıcı nitelik olarak adlandırılır. Sadece doğru parçaların doğru şekilde bir araya getirilmesiyle oluşturulan niteliklereyse kolektif nitelik denir. Bunun nedeni, bireylerin değil, bir koleksiyonun bir özelliği olmasıdır.

Şu iki örnek, aradaki farkı anlamanızı sağlayacaktır:

• Yıldızlar büyüktür.
• Yıldızlar çok sayıdadır.

Her ifade, "yıldız" kelimesini bir öznitelikle niteler. İlkinde, "büyük" özniteliği, dağıtıcı niteliktir. Grupta olsun ya da olmasın, her yıldızın ayrı ayrı sahip olduğu bir niteliktir. İkinci cümlede, "çok"luk özniteliği, kolektif bir niteliktir. Bir yıldızın değil, bir yıldız grubunun bir özelliğidir ve yalnızca bir yıldız koleksiyonunun var olması nedeniyle var olur. Hiçbir yıldız, tek başına "çok sayıda" özelliğine sahip olamaz.

Bu, bunun gibi birçok argümanın neden yanlış olduğunun ana nedenini de göstermektedir. Nesneleri bir araya getirdiğimizde, çoğu zaman, parçalar için ayrı ayrı kullanılamayan yeni özelliklere sahip bir bütünle sonuçlanabilirler. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, "Bütün, parçaların toplamından daha fazladır." sözüyle genellikle kastedilen budur. Orada da söylediğimiz gibi, atomların belirli bir şekilde bir araya getirilmesinin canlı bir köpek oluşturması, tüm atomların canlı olması gerektiği veya atomların kendilerinin de köpek olması gerektiği anlamına gelmez.