Metilen Mavisi Nedir? Tıpta ve Akvaryumlarda Kullanılan Metilen Mavisi Ne İşe Yarar?

Metilen mavisi (İng: "methylene blue") bilim dünyasında sıklıkla kullanılan bir boyar madde ve aynı zamanda bir ilaçtır. Kimyasal formülü C₁₆H₁₈ClN₃S'tir. Akvaryum hobisinde çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanıldığından, piyasada genellikle solüsyonlar şeklinde bulunur. Fakat kendisi koyu yeşil kristal veya toz formunda bulunur. Solüsyonları ise koyu mavi renklidir. Hafif bir kokusu vardır.

Metilen Mavisinin Temel Özellikleri Nelerdir?

Metilen mavisi sentetik bir boyar maddedir. Nükleik asitler gibi negatif yüklü hücre bileşenlerini boyararak hücre görüntüsünde kontrast oluşturur. Böylelikle özellikle mikroskop altında şeffaf görünen hücre bileşenlerini birbirinden ayırt etmek kolaylaşır. Sıklıkla kullanılan bu boyanın aynı zamanda antioksidan, antidepresan, antimalaryal ve kardiyoprotektif özellikleri bulunur.

Oksidasyon redükte edici bir ajan olması sebebiyle, tıp dünyasında methemoglobinemi (oksijen bağlama kapasitesi düşük bir hemoglobin formu olan methemoglobin oluşması durumu) tedavisinde kullanılır. Aynı zamanda geçmişte özellikle Afrika'da malarya (sıtma) tedavisinde kullanılmış, fakat klorokinden (İng: "chloroquine" veya kısaca "CQ") sonra, piyasadaki yerini bu yeni ilaçlara bırakmıştır. Ayrıca Tau proteini birikmesini inhibe edici özelliğinden ötürü Alzheimer tedavisinde bir potansiyel olarak da görülmektedir.

Boyar Madde Olarak Metilen Mavisi

Metilen mavisi birçok hayvan doku hücresiyle birlikte bakteri ve özellikle kan doku kültürü örneklerini boyamada kullanılabilir. Asidik hücre parçaları olan çekirdek gibi bölgeleri maviye boyar ve Eosin Y boyası ile birlikte güzel bir kontrast oluşturur.

Laboratuvar amaçları için genellikle %0.5 ile %1.5 arası konsantrasyonlarda bulunur. Akvaryum hobisiyle ilgilenenler bu konsantrasyon değerine dikkat etmelidir. Ayrıca ürünün belirli bir raf ömrü bulunur. Son kullanma tarihi geçmiş ürünleri kullanmayınız.

Deneysel Özellikleri

Piyasada genellikle kullanım amacı sebebiyle, farklı konsantrasyonlarda solüsyonlar olarak satılmasının yanında kendisi, koyu yeşil kristal ve toz formunda bir kimyasaldır. Hafif bir kokusu vardır. Kaynama noktası 100-110°C arasıdır. Suda çözünebilir, çözünürlüğü 43,600 mg/L (25 °C)'dir. Optimal saklanma koşulları altında stabildir.

Isıtıldığında ayrışarak oldukça toksik nitrojen oksit, sülfür oksit ve klorür dumanları salar. Asla ısıtmayınız!

Diğer Medikal Özellikleri

Methemoglobinemi durumunda kullanılsa da özellikle daha önceden daha farklı amaçlarla da kullanılmıştır.

Metilen mavisi zayıf da olsa ürinerolarak antiseptik özellikler göstermektedir. Oksalat tarafından kalsiyum bağlanmasını doğrudan inhibe eder. Ayrıca kalsiyum oksalat parçacıklarının toplanma eğilimini azaltır.

Aynı zamanda geçmişte sistit (mesane iltihabı) ve üretrit (idrar yolu iltihabı) tedavisi amacıyla hafif üriner antiseptik ve muköz yüzeylerin uyarılması görevinde kullanılmıştır. Fakat artık bu kullanım önerilmemektedir.

Yalnızca bakteriyel ve hücre düzeyinde boyamada değil aynı zamanda ameliyat düzeyinde medikal boyama amaçlı da kullanılır (örneğin meme kanseri hastalarında).

Wikimedia

Geçmişte siyanür zehirlenmesinde kullanılmış olsa da artık bu şekilde kullanımı önerilmemektedir. Günümüzde siyanür zehirlenmesi amil nitrit, sodyum nitrit ve sodyum tiyosülfat veya hidroksokobalamin içeren bir antidot rejimiyle tedavi edilmektedir. Sodyum nitrit kullanılarak tedavi edilmeye çalışılan siyanür zehirlenmesi durumunda, antidot tarafından ortaya çıkarılan methemoglobinemia durumunu tedavi etmek için indirgenmiş siyanür bağlanması ve artan toksisite sebebiyle metilen mavisi kullanılmamalıdır.

Metilen mavisinin (kimi zaman iddia edilenin aksine) karbonmonoksit zehirlenmesi tedavisinde bir yeri yoktur.

Etkinliği ve güvenliği için ilerleyen araştırmalar yapılması gerekse de metilen mavisi, fotosansitizör göreviyle topikal olarak fotodinamik terapide (PDT) dermatolojik veya mukokütanöz enfeksiyonlarda (örneğin herpes labialis, eczema herpeticum, oral candidiasis, cutaneous leishmaniasis vb.) kullanılmıştır.

Selektif serotonin gerialım inhibitörleri (SSRIs), serotonin ve nöroepinefrin gerialım inhibitörleri (SNRIs) ve monoamin oksidaz inhibitörleriyle birlikte kullanımı ciddi sonuçlara ve ölüme sebebiyet verebilir.

Yüksek dozlarda (IV) metilen mavisi kullanımı bulantı, kusma, abdominal ağrı, prekordiyal ağrı, baş dönmesi, baş ağrısı, aşırı terleme, nefes darlığı, hipertansiyon ve kafa karışıklığına neden olabilir. Ayrıca idrar yolunda irritasyon gerçekleşebilir. Biyolojik yarı-ömrü 5 ila 6.5 saattir.

Güvenlik ve Tehlike

Tehlikeli sinyaline sahiptir.

GHS Tehlike Uyarıları

• H302 (%99.47): Yutulduğunda zararlı (Uyarı: Akut toksisite, oral)
• H318 (%24.60): Ciddi göz hasarı (Tehlike: Ciddi göz hasarı/irritasyonu)
• H319 (%10.16): Ciddi göz irritasyonu (Uyarı: Ciddi göz hasarı/irritasyonu)
• Önlem Uyarı Kodları:P264, P270, P280, P301+P312, P305+P351+P338, P310, P330, P337+P313 ve P501

Kodlarla ilgili detaylar için tıklayınız.

Akvaryum Hobisinde Metilen Mavisi

Akvaryum hobisinde balık besleyenler, bazen çeşitli hastalıklarla karşılaşabilirler. Bu hastalıkların her birinin tam olarak ne olduğunu teşhis etmek her zaman sanıldığı kadar kolay olmayabilir. Bazen birkaç hastalığın birden baş göstermesi, durumu tanı konulamaz hale getirir. Özellikle beyaz benek hastalığı olarak bilinen Ichthyophthirius multifiliis adlı protozoan parazitin sebep olduğu hastalığın tedavisinde etkili olduğu bilinmektedir.^[3] Ayrıca bazı akvaristler, yumurtaların olgunlaşmadan zarar görmemesi adına koruma amaçlı metilen mavisi kullanmayı tercih etmektedir.

Metilen mavisi bu gibi durumlarda dezenfektan ve antiseptik özelliği sebebiyle sıklıkla tercih edilir. Lakin birçok kişi bu kimyasalın kullanımıyla ilgili sorun yaşamaktadır. En büyük sorun, piyasada çeşitli konsantrasyonlarda satılıyor olmasına rağmen, birçok kişinin aynı damla sayısında kullanmaya çalışmasıdır. Konsantrasyon farklı olduğundan, kullanılan miktar da bu nedenle herkeste farklı olacaktır. O nedenle, damla hesabına güvenmemeli ve ppm hesabı yapmalısınız.

Bunun yanında bir diğer hata, ana tankta ilaç kullanılmasıdır. Hasta balıklar ayrı bir karantina tankına alınıp, metilen mavisi burada uygulanmalıdır. Semptomlar geçtikten ve balık tamamen iyileştikten sonra ana tanka geri alınmalıdır. Ayrıca metilen mavisi bitkilere de zarar verebilmektedir.

Birçok kişi ne yazık ki "Ben böyle kullandım bir zararı olmadı." gibi argümanlarla karşı tarafı istemeden de olsa yanlış bilgilendirebilmekte ve bu durum hatalı bilginin yayılmasına, dolayısıyla canlıların kaybına neden olabilmektedir. Unutmayın ki en başta kişinin kullandığı konsantrasyon belli olsa dahi akvaryum hacmi, şartları tüm durumu değiştirebilir. Bu nedenle uygun bir protokol izlenmelidir.

Karantina tankları için önerilen metilen mavisi dozu 2-3 ppm dolaylarındadır. Elinizdeki solüsyonun konsantrasyonu ve akvaryum hacminizden yola çıkarak bu uygun ppm aralığını sizin hesaplamanız en doğrusu olacaktır.

• Yanlış bilgi 1: Metilen mavisinin akvaryumda yer alan mikroorganizmaların hepsini kırıp geçirdiği doğru bir bilgi değildir. Burada en temel faktör konsantrasyondur, aşağıda bununla ilgili detaylı bir örneği görebilirsiniz.
• Yanlış bilgi 2: Metilen mavisi bir su düzenleyici değildir. Akvaryumda düzenli kullanımı gereksiz olduğu gibi uygun da değildir. Su düzenleyiciler klor, kloramin ve ağır metaller gibi bileşenleri etkisiz hale getiren kimyasallardır. Metilen mavisinin böyle bir özelliği yoktur.
• Yanlış bilgi 3: Yosun (alg) patlamalarında metilen mavisi kullanılmamalıdır. Yosunun bir numaralı kaynağı oturmamış akvaryum bakteri döngüsüdür. Metilen mavisi bu döngüye zarar verebileceğinden, yosun patlaması durumlarında kullanımı önerilmez.

Metilen Mavisi Akvaryumda Ne Kadar Etkili?

Metilen mavisinin yan etki olarak aynı zamanda nitrifikasyonu zayıflattığı iddia edilmektedir (bu nedenle ana tanktaki bakteri döngüsünü bozmaması adına kullanımı önerilmez). Fakat metilen mavisinin nitrifikasyon bakterileri üzerindeki toksik etkileri hakkında çok fazla bilgi yoktur (ayrıca bkz: Balıklarda Nitrit Zehirlenmesi)

Sipos ve Urakawa'nın 2016 yılında yaptığı çalışma bu konuda değerli bilgiler vermektedir. Bu çalışmada, bakteriyel türlere kıyasla arkeal tür olan Nitrosopumilus maritimus türünde oldukça yüksek duyarlılık gözlenmiştir. 10 ppb (0.01 ppm) metilen mavisi kullanımında Nitrosopumilus maritimus'un amonyum oksidasyonu %65 oranında inhibe edilmiştir. İncelenen bakteri türlerinde, Nitrosococcus oceani metilen mavisine karşı en dirençli tür olarak tespit edilmiştir. Nitrosococcus oceani türünün %75 inhibisyonunun sağlanması için 10 ppm metilen mavisi kullanması gerekmektedir. Bu türde metilen mavisi oksidasyonu azaltmaktan ziyade hücre seviyesinde ölüme neden olmaktadır.