Kırmızı Et ile Kanser Arasındaki İlişki Nedir?

2015 yılının en çok ses getiren bilimsel olaylarından birisi, Dünya Sağlık Örgütü'nün bir kolu olan Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı'nın (IARC) işlenmiş kırmızı et tüketiminin kanser olma riskini arttırdığını duyurması oldu.

Ancak medyada kırmızı et tüketimi ile kanser arasındaki ilişkiyle ilgili yer alan haberler fazlasıyla yanıltıcıdır. Kırmızı et tüketimini sigara tüketimiyle kıyaslamak, kesinlikle bilimsel olmayan ve yanlış bir yaklaşımdır. Kırmızı et tüketmenin size sigara içmek kadar zarar verdiğini ileri sürmek, tamamen hatalıdır. Kırmızı et tüketimi ile kanser arasındaki ilişki kesinlikle böyle değildir. Hele hele kırmızı et yemek, kesinlikle sigara tüketmek kadar zararlı değildir.

IARC, 2 açıdan meşhurdur: İlki, haşere ilaçlarından güneş ışığına kadar kansere neden olan unsurları dikkatlice analiz etmek ve bunlarla ilgili riskleri ilan etmek. İkincisi... Bu alandaki harika bulgularını yayınlama konusunda berbat olmaları...

2015 yılında et-kanser ile ilgili bulgularını yayınladıklarında bu berbat iletişim becerilerini bir kez daha, net bir şekilde gördük. The Atlantic'ten Olga Khazan'ın da raporladığı gibi, IARC'nin 22 kişilik bilim insanı ekibi, var olan büyük bir araştırma makalesi veritabanını tarayarak 2 şeyi ilan ettiler:

• Kırmızı et tüketiminin insanlar için muhtemelen kanserojen/karsinojen olduğu (Grup 2A)
• İşlenmiş etin insanlar için kanserojen olduğu (Grup 1)

Bu Ne Anlama Geliyor?

Bunun ne demek olduğunu izah edelim: Organizasyon, her şeyi 5 kategoriden birine sokmaya çalışmaktadır. En üst grup (Grup 1), kanserojen olduğu kesin olan unsurları barındırır. Sigara içmek, asbestos, alkol ve şimdi de işlenmiş et, bunun örnekleridir. Diğer iki grup (Grup 2A - Yüksek Olasılıkla Kanserojen ve Grup 2B - Bir İhtimal Kanserojen), kanser ile unsur arasındaki ilişki daha az belirgin olanlar içindir. Grup 3 ise, veri yetersizliği nedeniyle kategorize edilemeyen unsurlar içindir.

Sorun şu: Bu kategorizasyonlar, veri gücüne bağlı olarak yapılmaktadır; risk derecesine göre değil!

Biri kanser riskini 3-5 kat arttıran, bir diğeri sadece "bir gıdım" arttıran iki farklı risk faktörü aynı kategoriye girebilir. Bir unsur, diğerinden çok daha fazla çeşitte kansere neden olmasına, çok daha geniş bir popülasyonu etkilemesine, daha güçlü kanserlere neden olmasına rağmen diğeriyle aynı kategoriye sokulabilir. Yani bir şeylerin kansere neden olabilecek olması, o şeylerin her birinin eşit derecede kanser riski doğurduğu anlamına gelmez! Bir unsur, kanser riskinizi göz ardı edilebilecek bir miktar arttırabilir. Bir diğer unsur, aynı kanser riskini kat kat arttırabilir. Ancak bunların her ikisi de, kanser riskini arttırdığı ve biz bunu bildiğimiz için, aynı kategoriye sokulur.

Bir diğer deyişle, bu kategorizasyonlar bir şeyin ne kadar tehlikeli olduğunu göstermemektedir! Sadece, bir şeyin tehlikeli olduğundan ne kadar emin olduğumuzu göstermektedir. Ancak 2015 yılında çıkan et-kanser ilişkisi haberlerinde öyle bir dil kullanılmıştır ki, her şeyi kökünden değiştiren bu önemli ayrım tamamiyle göz ardı edilmiştir: Sigara tüketmek ile kırmızı et yemek aynı kategorilerde bile değildir (ilk Grup 1'dedir, ikincisi Grup 2A'da).

Grup 1'e dahil edilen etler, genellikle fast food zincirlerinde bulacağınız, işlenmiş etlerdir. Ancak onlar bile, sigara tüketmek ile aynı derecede riske sahip değildir! Bunu iddia etmek akıl dışıdır. Bu ayrımı bilerek veya bilmeden göz ardı eden kaynakların yayınlarının ne kadar tehlikeli ve hatalı olduğunu birkaç sayıyla gösterelim:

Sigara tüketiminin akciğer kanserine neden olma ihtimali aşırı yüksektir. İngiltere'de sadece 2012 senesinde tespit edilen akciğer kanseri vakalarının tamamının (44.488 yeni vakanın) %86'sı tütün tüketiminden kaynaklanmaktadır! Ancak sigara tüketiminin neden olduğu kanserlerin tek örneği akciğer kanseri değildir. Birleşik Krallık Kanser Araştırmaları'nın (CRUK) yaptığı araştırmaya göre insanlığın bildiği tüm kanser vakalarının %19'u (her 5 kanserden 1'i) sigara nedeniyle oluşmaktadır. Bir diğer açıdan bakacak olursak: Eğer ki sigara tüketimini bugün tamamen durduracak olsaydık, her sene sadece İngiltere'de 64.500 adet daha az kanser hastası olurdu!

Buna karşılık, kırmızı et tüketimi ile, bu tür etlerin neden olduğu en yaygın kanser türü olan bağırsak kanseri arasındaki ilişki bambaşkadır. Kırmızı et tüketimi, İngiltere'deki tüm bağırsak kanserlerinin (41.600 vakanın - ki bu, yıllık akciğer kanseri sayıyla neredeyse aynıdır) sadece %21'ine neden olmaktadır. Eğer ki tüm kırmızı et tüketimi bugün yok edilseydi, İngiltere'de sadece 8.800 adet daha az kanser hastası olurdu!

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

İşte Dünya Sağlık Örgütü ve IARC'nin yarım yamalak yayınladığı ve medya kanallarının da üzerinde düşünmeksizin yayınladığı haberler arkasında yatan hatalı algılar, bu sayılarla çok daha net bir şekilde anlaşılmaktadır.

Dahası da var: Örneğin, bir unsuru ne kadar tükettiğiniz, kanser riskinizi doğrudan belirleyecektir. Kırmızı et veya işlenmiş et, bağımlılık yapıcı unsurlar değillerdir. Ancak sigara, en yüksek bağımlılık yapıcı etkiye sahip zehirlerden birisidir. Dolayısıyla sigara tüketenlerle kırmızı et tüketenleri aynı kefede kıyaslamak tamamen hatalıdır.

Kategorizasyonu Anlamak...

Grup 1, "insanlar için kanserojen" olan unsurlardır. Bu, söz konusu unsurların insanlarda kansere neden olma potansiyeli olduğuna dair yeterince kanıtımız olduğu anlamına gelir. Ancak haberlere taşırken doğru anlatımların yapılmaması, söz konusu unsurların risk faktörlerinin göz ardı edilmesine ve örneğin sigara içmek veya işlenmiş et yemenin kesinlikle kansere neden olacağının ispatlandığını düşünmeye neden olmaktadır.

Benzer şekilde, Grup 2A "insanlar için yüksek ihtimalle karsinojen" olan unsurları barındırır. Bunun kaba tercümesi, "söz konusu unsurların kansere neden olabileceğine dair bazı kanıtların olduğu, ancak bunlardan emin olamadığımız"dır. Yine, "ihtimal" sözcüğü bireysel risk faktörleriyle ilgilidir; ancak kategorizasyonun bireylerle hiçbir alakası yoktur.

Grup 2B, "insanlar için bir ihtimal karsinojen" olan unsurları barındırır ve muhtemelen en kafa karıştırıcı olan budur. "Bir ihtimal" ne demektir? Bir şeyin gerçek olmadığını ispatlamak aşırı zordur. Tam olarak bu nedenle Grup 4, yani "insanlar için muhtemelen karsinojen değil" kategorisinde IARC tarafından incelenen yüzlerce unsurdan sadece 1 tanesi bulunmaktadır.

Dolayısıyla, pratik olarak Grup 2B, IARC tarafından incelenen unsurlar için devasa bir çöplük gibidir. Ne ispatlanabilen, ne de ispatlanamayan maddeler ve unsurları barındıran bir gruptur. Yani... Neredeyse tüm unsurları! Fazlasıyla şişirilmiş bir kategoridir. Özünde, epidemiyolojik bir çöplükten başka bir şey değildir. Ancak bunu bilmeyen ve bu konuda bilgisi olmayan birine, "elektrik telleri bir ihtimal kanserojendir" demeyi bir deneyin ve bundan ne anladığını bir sorun! 

Bu İlk Değil!

Daha da beteri, kanserle ilişkili riskleriyle ilgili herhangi bir açıklamada bulunmadan (veya görselleştirmeye başvurmadan) faktörleri kategorilere sıkıştırmak, insanların onlarla ilgili "benzer benzere benzer" ilkesi çerçevesinde düşünmesine neden olmaktadır. Bu da, Guardian gibi devasa medya kuruluşlarının hatalı başlıklar atmasıyla sonuçlanmaktadır. Örneğin: "Dünya Sağlık Örgütü: İşlenmiş Et, Kansere Neden Olmak Konusunda Sigara İçmekle Aynı Kategoride!"

Bu kafa karışıklığı yeni değil. Tekrar tekrar başımıza geliyor. IARC cep telefonlarını, Round-Up haşere ilacını ve dizel dumanlarını kategorize ettiğinde de yaşanmıştı. Ve yine de, hiçbir şey değişmiyor. Aslında bu özünde bir sorun değil; ancak IARC bu kategorilerle ilgili her seferinde basın açıklamalarında bulunuyor. 2015 yılında yaptıkları, hatalı yorumlara yol açmak konusunda harika bir iş beceriyor:

Uzmanlar, günlük olarak tüketilen 50 gram işlenmiş etin kolorektal kanseri %18 oranında arttırdığı sonucuna vardı.

Arka plan bilgisi olmaksızın bu bilgi işe yaramazdır. Neye göre %18 arttırmaktadır? Dahası, işlenmiş etin sigara içmek ve asbestos gibi diğer Grup 1 karsinojenlere kıyasla nasıl bir etkisi olduğundan bahsedilmemektedir.

Yapılan İşi Düzgün Yapmak Mümkün!

Aslına bakarsanız bu bilgiyi doğru düzgün aktarmak zor değil: Örneğin CRUK'un mutlak risklere, arka plan bilgisine, basit dile ve anlaşılır görsellere başvurduğu harika açıklamasına bir göz atın! Her ne kadar bu kategorizasyon kararı, ayrıca yapılan bir Soru-Cevap seansı ile birlikte gelmiş olsa da, eğer ki kategorizasyon sisteminiz bu kadar esrarlıysa (öyle ki, bunu netleştirmek için 5 sayfalık bir ek dökümana ihtiyaç duyuyorsanız), belki de sisteminizi gözden geçirmenin ve halka nasıl ilan ettiğiniz konusunda düzenlemelere gitmenin vakti gelmiştir.

O zamana kadar, önümüzde olan klasik bir fildişi kule mantığından ibarettir: Bir grup akademisyen bir odaya kapanırlar, Dünya'ya açıklamalarda bulunurlar ve her seferinde bu açıklamaları takip eden kaosa kulaklarını tıkarlar.

Dünya Sağlık Örgütü, her ne kadar oldukça başarılı bir ekip olsa da, sadece kırmızı et tüketimi konusunda değil, akupunktur gibi zırvalara zamanında platform sağlamış olması bakımından da bilim camiasından tepki görmüştür. Her ne kadar yaptıklarını iyi niyetlerle yaptıklarını düşünmek istesek de, bulgularını raporlama biçimi kabul edilemezdir.

Belki de bilim organizasyonlarının "insanlar için kafa karıştırıcı" diye yeni bir kategorizasyon şeması yaratmasının vakti gelmiştir...