Kafiye Etkisi: Neden Kafiyeli Sözler Daha İkna Edicidir?

Kafiye etkisi, insanların ritim içeren ifadelere ritim içermeyen ifadelere kıyasla inanmaya daha meyilli olduğunu öne süren bir bilişsel önyargıdır. Örneğin insanlar, "Acele eden ecele gider." gibi bir ifadeyi, "Acele eden insanların başına kötü bir iş gelir." veya "Hızlı gitmek ecele götürür." ifadelerine kıyasla, hepsi hemen hemen aynı anlamlara gelmesine rağmen daha doğru olarak algılarlar.^[1] Zira yalnızca ilk ifadede bulunan "acele" ile "ecele" sözcükleri, aynı seslerle biten kafiyeli sözcüklerdir.

Kafiye etkisi, insanların bazı ifadeleri daha doğru olarak değerlendirmelerinin yanı sıra bu kafiyeli ifadelerin daha iyi hatırlanmasına ve insanlar tarafından daha fazla tekrar edilmesine sebep olarak insanları başkaca şekillerde de etkilemektedir. Bu etkiden aforizmalar, eğitimde kullanılan hatırlatıcı ipuçları ve reklamlarda kullanılan sloganlar başta olmak üzere çeşitli alanlarda faydalanılmaktadır.^{[2], [3], [4]}

Bu etkinin anlaşılması, hem sizin daha ikna edici mesajlar yazmanızı, hem de karşınıza çıkan kafiyeli ifadeleri daha rasyonel bir şekilde değerlendirmenizi sağlaması açısından önemlidir. Bu çerçevede bu makalede bu etkiye yönelik ileri bilgi edinecek; nasıl kullanabileceğinizi ve bu etki ile karşılaştığınızda neler yapabileceğinizi göreceksiniz

Kafiye Etkisi Örnekleri

Aşağıda Kafiye Etkisinin rol oynadığı, insanların bir kafiye içerdiğinde daha doğru olarak değerlendirdikleri ifadeler ile kafiye içermeyen ifadeler yer almaktadır:

• Acıkan ne yemez, acıyan ne demez.
• Acıkan her şeyi yer, acıyan her şeyi söyler.
• Ağız büzülür, göz süzülür, ille burun ille burun.
• Ağız kapanır, göz düşer, ille burun ille burun.
• Birden çıkan bine yayılır.
• Bir ağızdan çıkan söz birçok kişiye yayılır.

Kafiye etkisi, bunlara ek olarak birçok geleneksel atasözünün de kafiye içermesiyle de kendini göstermektedir. Örneğin;

• Sakla samanı, gelir zamanı.
• Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur.
• Bir elin nesi var iki elin sesi var.

Kafiye Etkisi, diğer birçok bağlamda da gözlemlenebilmektedir. Örneğin meşhur O. J. Simpson davasında avukat Johnnie Cochran, bir retorik yasal teknik olarak Kafiye Etkisine başvurmuş, jüri üyelerine Simpson'ın bir cinayet sırasında kullandığı iddia edilen eldivenlere atıfta bulunarak "Girmiyorsa çıkaracaksın." (İng: "if it doesn't fit, you must acquit") sözlerine yer vermiştir. Kafiye Etkisi, benzer şekilde reklamcılıkta da kullanılır.^[5] Zira kafiyeli sloganlar, kafiye içermeyen sloganlara kıyasla genellikle daha güvenilir, ikna edici, hoş duyulan, orijinal ve akılda kalıcı olarak görülmektedir.^[4]

Pixabay

Kafiye Etkisinin Psikolojisi ve Nedenleri

Kafiye Etkisi, bu etki ile ilgili birkaç bilişsel mekanizma ile açıklanabilir:

• Kafiye, ifadelerin estetik açıdan güzelleşmelerini sağlar. Yani kafiye ile ifade edilen bir mesaj, insanların kulağına daha güzel gelerek bu insanların bu ifadeye inanma olasılıklarını artırabilir. Bu durum, insanların bir ifadenin doğruluğu veya isabetliliğine yönelik yargılarını ifadenin estetik özelliklerine dayanarak yaptıklarını öne süren Keats Sezgiselliği ile ilişkilendirilmektedir.^[1] Bu "sezgiselliğin" adı, şair John Keats tarafından yazılan "Grek Kupasına Övgü" (İng: "Ode on a Grecian Urn") isimli şiirden gelmektedir; "Güzellik gerçektir, gerçek güzellik."^[1][6]
• Kafiye, ifadeleri daha akıcı kılar. Bir ifadenin kafiye içermesi, insanların verilmek istenen mesajı daha kolay işlemelerini sağlayarak bu mesaja inanma olasılıklarını artırır ve bu mesaja daha yüksek değer biçmelerine neden olur.^{[2], [7]} Bu konsept, aynı zamanda insanların kolay işledikleri ve daha rahat hatırlayabildikleri bilgilere daha çok güvendiğini öne süren akıcılık sezgiselliği ve ulaşılabilirlik sezgiselliği ile de ilişkilidir.
• Kafiye, ifadeleri daha aşina kılar. Bir başka deyişle kafiye, ifadeleri daha akılda kalıcı ve çekici kılarak insanların ifadeleri tekrar etme olasılığını artırır ve bu yolla ifadeleri daha aşina kılar. Böylelikle insanlar ilgili ifadelere daha fazla tekrarlar, daha fazla maruz kalır. Bu da ifadelerin doğru olduğuna inanma olasılıklarını artırır.^{[8], [2], [9]}

Kafiye konusunda herhangi bir durumda birden fazla mekanizma aynı anda rol oynayabilir. Örneğin daha kolay işlemlenen ve ilgili kişilerin aşina olduğu ifadeler estetik açıdan daha hoş bulunur ve daha kolay hatırlanır.^[10]

Buna ek olarak bu mekanizmalar, ifadelerin neden daha ikna edici olduğunu açıklamanın yanında neden daha akılda kalıcı olduğunu da açıklamakta kullanılabilir.^{[11], [12], [4], [13]} Bu konuda da mekanizmalar aynı anda rol oynamaktadır. Örneğin bir ifadenin daha akılda kalıcı olması bu ifadeye duyduğumuz aşinalığı artıracak; bu da verilmek istenen mesajın ikna ediciliğini artıracaktır.

İnsanların içinde bulunduğu çeşitli bireysel ve durumsal faktörler, bu etkinin nasıl deneyimleneceğini etkileyebilmektedir. Örneğin insanlar, bir ifadenin doğruluğunu düzgün bir şekilde değerlendirecek motivasyona, kanıtlara veya uzmanlığa sahip değilse veya yoğun bir zaman baskısı altındaysa genelde bu sezgisel yaklaşımlardan faydalanmaya yönelebilmektedir.

Özetle, Kafiye Etkisi, üst düzey estetik, üst düzey akıcılık ve aşinalık da dahil olmak üzere birbirleriyle iç içe geçmiş ve aynı anda rol oynayan bilişsel mekanizmalar ile açıklanabilmektedir. Bu mekanizmalarla beraber durumsal baskı ve motivasyon gibi ilgili diğer faktörler, insanların ifadelere ne zaman ve ne şekilde inanacağını, bu ifadeleri nasıl hatırlayacağını veya inanıp inanmayacaklarını belirler.

Not: Kafiye Etkisinin psikolojisi karmaşık bir konudur. Örneğin bazı çalışmalarda kafiyenin prozodik işlemlemeye (ifadelerin yapısına yönelik işlem) tabi olduğu; ancak semantik işlemlemeye (ifadelerin içeriklerine ve anlamlarına yönelik işlem) tabi olmadığı öne sürülmektedir.^[14] Bununla beraber, Kafiye Etkisinin psikolojisine yönelik bu kavramlar, bu etkinin pratik düzlemde kullanımlarını etkilememektedir.

Kafiye Etkisi Nasıl Kullanılır?

Kafiye Etkisini daha ikna edici olmasını veya akılda kalmasını istediğiniz ifadelere kafiye ekleyerek kullanabilirsiniz. Örneğin bir arkadaşınızın tavsiyenizi dinlemesini istiyorsanız veya bir öğrencinizin materyalini daha iyi hatırlamasını istiyorsanız bu etkiden faydalanabilirsiniz.^[11]

Bu etkiyi kullanacağınız zaman diğer söz sanatlarından da faydalanmanız ifadelerinizin etkililiğini artırabilir.^[14] Bu tekniklere iki örnek şu şekildedir; brevitas, bir ifadenin çıkarılması halinde anlamı bozmayacak sıfat veya ek gibi belirli parçalarının çıkarılarak ifadenin daha kısa ve çarpıcı olmasını sağlar, vezin (İng: "meter") ise ifadede düzenli bir prozodik ritim oluşturmayı içerir. Bu ifadelere örnekler;

• Dağ dağ üstünde, ev ev üstünde. (Vezin)
• Halka verir talkını, kendi yutar salkımı. (Brevitas - "üzüm" sözcüğü çıkarılmıştır.)

Bu tekniklere benzer bir başka söz sanatı da birbirine anlamca yakın sözcüklerde aynı seslerin tercih edilmesi, yani aliterasyondur.^[15] Kafiyeye benzer şekilde bu teknik de ifadelerin estetik açıdan güzelleştirilmesi ve akılda kalıcılığının sağlanması yönünde çeşitli bilişsel faydalar sunar.^[16] Dolayısıyla kafiye ile beraber aliterasyonun da kullanılması ifadenizin retorik etkisini artırabilir.^{[17], [18], [19]} Aliterasyon örnekleri ise şu şekildedir:

• Her taş baş yarmaz.
• Danışan dağı aşmış, danışmayan yolu şaşmış.
• Deme dostuna, der dostuna. Bir gün olur tuz basarlar postuna.

Kafiye Etkisi ile Karşılaştığımızda Neler Yapabiliriz?

Pazarlamacı ve siyasetçiler gibi kimseler, Kafiye Etkisini bir manipülasyon tekniği olarak kullanabilir ve sizi, örneğin normalde almayacağınız bir ürünü almaya ikna ederek çıkarlarınıza karşı mantıksızca davranmaya itebilirler. Bununla başa çıkmak için de öncelikle bu bilişsel önyargının ne olduğunu anlamalı, sizi de etkileyebileceğini bilmeli ve kafiye içeren retorik ifadelere dikkatle yaklaşmalısınız.^[20] Buna ek olarak size kafiye ile sunulan ifadeden kafiyeyi çıkararak ifade üzerinde tekrar düşünmek veya bir bilgiyi değerlendirirken düşünce akışınızı yavaşlatmak gibi genel mantık safsatalarıyla başa çıkma tekniklerinden faydalanabilirsiniz.

Buna ek olarak Kafiye Etkisi altındaki kimselere de benzer yaklaşımlarla yaklaşarak bu insanların da bu mantık safsatasının tuzağına düşmesini engelleyebilirsiniz. Böylesi bir durumda örneğin bu kimseye bu mantık safsatasının ne olduğunu açıklayabilir, nasıl manipüle edildiğini gösterebilir ve ilgili bilgiyi yavaş bir şekilde tekrar gözden geçirmesi, kafiyeden arındırarak tekrar düşünmesi yönünde tavsiyelerde bulunabilirsiniz.

Ancak, bazı durumlarda bu yöntemleri kullanmak iyi bir tercih olmayabilir. Örneğin siyasi bir tartışma sırasında söz hakkınızı kendi argümanlarınızı savunmak yerine rakibinizin mesajını açıklamak için kullanmak mantıklı olmayacaktır. Bu tür durumlarda kendi cevaplarınızı kafiye içerecek şekilde tasarlayarak Kafiye Etkisinin rakibinize kazandırdığı avantajdan siz de faydalanabilirsiniz.

Eaton-Rosen Fenomeni

Kafiye Etkisi, bazen ve özellikle bilim dışı literatürde Eaton-Rosen fenomeni olarak da adlandırılabilmektedir. Bununla beraber terimin kökeni tartışmalıdır; zira konuya dair ilk akademik makaleler Matthew S. McGlone ve Jessica Tofighbakhsh tarafından yayınlanmış olup alanda Eaton, Rosen veya Eaton-Rosen isimli hiçbir araştırmacının makalesi bulunmamaktadır.^{[2], [1]}

Eaton-Rosen fenomeni isminin ortaya çıkışına ilişkin en akla yatkın açıklama, 11 Temmuz 2013 tarihinde anonim bir Vikipedi kullanıcısının "Eaton-Rosen Fenomeni" terimini "bir alternatif isimlendirme olduğu" gerekçesiyle Kafiye Etkisi sayfasına eklediği yönündedir. Bununla beraber bu terim, daha önce hiçbir yazılı kaynakta geçmemiş; terimi sayfaya ekleyen kullanıcı ise herhangi bir kaynağa atıfta bulunmamıştır.

Zaman içinde Kafiye Etkisi üzerine makaleler yazan araştırmacılar, bu terimi Vikipedi'yi kaynak göstererek kullanmış; bu da bazı kaynakların bu terimin kullanımı yönünde atıf almasına sebep olmuştur. Bu kaynakların tümü, terimin Vikipedi sayfasına eklendiği tarihten daha sonra bir tarihte yazılmıştır.

Dolayısıyla "Eaten-Rosen Fenomeni" teriminin, terimin uydurulması ve Vikipedi'ye eklenmesi üzerine farklı araştırmalarda atıf alması; farklı araştırmalarda terimin geçmesi ile beraber Vikipedi'de de kaynakçalandırılması ile bir atıf döngüsüne girdiği düşünülmektedir.

Özet ve Sonuçlar

• Kafiye Etkisi, insanların bir ritim barındıran ifadeye ritim barındırmayan ifadelere kıyasla inanmaya daha meyilli olduğunu öne süren bir bilişsel önyargıdır.
• Örneğin insanlar, "Acele eden ecele gider." gibi bir ifadeyi, "Acele eden insanların başına kötü bir iş gelir." veya "Hızlı gitmek ecele götürür." ifadelerine kıyasla, hepsi hemen hemen aynı anlamlara gelmesine rağmen daha doğru olarak algılarlar.
• Bu etki, daha yüksek düzeyde estetik, akıcılık ve aşinalık gibi birkaç birbiriyle yakından ilişkili bilişsel mekanizmaya dayandırılmaktadır.
• Kafiye Etkisini gözeterek ifadelerinize kafiye eklemenin yanında brevitas (gereksiz sözcüklerin çıkarılması) ve aliterasyon (ses tekrarı) gibi diğer faydalı tekniklerden faydalanarak ifadelerinizi daha ikna edici ve akılda kalıcı bir hale getirebilirsiniz.
• Bu etkinin diğer insanlar tarafından manipülasyon amacıyla kullanılmasını engellemek için bu etkiye yönelik farkındalığınızı artırabilir, ifadelerin içerdiği kafiyeleri ifadelerden çıkararak vermek istediği mesajı tekrar gözden geçirebilir, düşünme sürecini yavaşlatmak gibi genel mantık safsatalarından arındırma tekniklerine başvurabilir veya bir tartışma sırasında kafiye içeren bir mesaja yine kafiye içeren bir cevap sunarak bu etkiden siz de faydalanabilirsiniz.