İyot

Özellikler

İyot, "I" sembolü ile gösterilen ve atom numarası 53 olan kimyasal bir elementtir. İyot, oda sıcaklığında metalik özellik göstermeyen, siyahımsı bir katıdır. Aynı zamanda ışıltılı kristal bir görünüme sahiptir. İyodun erime noktası 113.5 °C ve kaynama noktası 184.35 °C olarak bilinmektedir. İyot, birçok element ile bileşik oluşturabilir ancak diğer halojenlerden daha az reaktiftir. Bu element metallere özgü bazı özelliklere de sahiptir. İyot suda çok az çözünür. Fakat, karbon tetraklorür, kloroform ve karbon disülfürde kolayca çözünerek mor solüsyonlar oluşturur.

Bulunma Sıklığı ve Üretimi

İyot doğada zaman elemental halde bulunamaz ve bağımsız mineraller oluşturacak kadar yoğunlaşamaz. Deniz suyunda iyodür iyonu, "I⁻" olarak veya metallerle bir arada, tuz halinde bulunur. Deniz suyunda metrik ton başına yaklaşık 50 mg oranında iyot iyonu bulunur. Ayrıca deniz yosunlarında, istiridye ve morina karaciğerlerinde oluşur. Sodyum iyodat (NaIO₃), Şili güherçile (sodyum nitrat, NaNO₃) içinde bulunur. İnsan vücudu, tiroid bezinde üretilen tiroksin bileşiğinin içinde de iyot elementi bulunur.

Doğal olarak oluşan tek kararlı iyot izotopu, iyot-127'dir. Son derece yararlı radyoaktif izotopu ise yarı ömrü sekiz günlük olan iyot-131'dir.

Uygulama ve Kullanım Alanları

1839'da Louis Daguerre'nin bir metal parçası üzerinde görüntü üretmek için bir teknik icat etmesinden sonra, fotoğrafçılık iyot için ilk ticari kullanım alanı olmuştur. Üretilen bu görüntülere "dagerreyotip" denilmektedir. Günümüzde ise iyodun birçok kullanım alanı vardır. İyodür tuzları; farmasötiklerde, dezenfektanlarda, baskı mürekkeplerinde, boyalarda, katalizörlerde, hayvan yemi takviyelerinde ve fotoğraf kimyasallarında kullanılır. İyot ayrıca LCD ekranlar için polarize filtreler yapmak için kullanılır.

Tıpta iyot elementinin birçok kullanımı bulunmaktadır. Bu kullanımlar; tiroid bezinin işleyişini izlemek, guatr ve tiroid kanserini tedavi etmek, beyin ve karaciğer tümörlerini bulmaktır. Ayrıca, metabolizmadaki bileşiklerin seyrini izlemek için araştırmalarda da kullanılır. Tanısal radyolojide kontrast madde olarak çeşitli iyot bileşikleri kullanılır. Tiroid bezini etkileyen iyot eksikliğinden kaçınmak için iyodür az miktarda sofra tuzuna eklenir. Radyoaktif izotop iyot-131 bazen kanserli tiroid bezlerini tedavi etmek için kullanılır.

Tarihi

1800'lerin başında, Parisli Bernard Courtois, güherçile (potasyum nitrat, KNO₃) üretti ve potasyum kaynağı olarak deniz yosunu külünü kullandı. 1811'de buna sülfürik asit ekledi ve metalik bir parlaklığa sahip olan, kristaller oluşturmak için yoğunlaşan mor dumanların ortaya çıktığını gördü. Courtois bunun yeni bir element olduğunu tahmin etti. Bulgularının bazılarını Charles-Bernard Desormes ve Nicolas Clément'e verdi. Kasım 1813'te, Paris'teki İmparatorluk Enstitüsünde iyodu bir element olarak sergilediler. Bunun gerçekten yeni bir element olduğu Joseph Gay-Lussac tarafından kanıtlandı ve Paris'i ziyaret eden Humphry Davy tarafından doğrulandı. Böylelikle iyot, periyodik tabloda yerini almış oldu.

Etimolojisi

Elementin ismi, "menekşe-benzeri" anlamına gelen Yunanca "ion" sözcüğü ve "-edes" ekinden türetilmiştir.

Önlem ve Güven

İyodun Sağlığa Etkileri

Deri yaraları için birçok ilaç ve temizleyici madde iyot içerir.

İyot; büyüme, sinir sistemi ve metabolizma için gerekli olan tiroid hormonlarının yapı malzemesidir. Çok az ekmek yiyen veya hiç yemeyen insanlar iyot kıtlığı yaşayabilir. Tiroid bezinin işlevi zamanla yavaşlayacak ve tiroid bezi şişmeye başlayacaktır. Bu fenomene "struma" denir. Günümüzde sofra tuzu az miktarda iyodür ile harmanlandığından dolayı bu durum artık çok sık görülmez. Tiroid bezini çok hızlı ve anormal seviyede çalıştıracağından dolayı büyük miktarlarda iyot tüketmek tehlikeli olabilir. Bu durum tüm vücudu etkiler; kalp atışlarının bozulmasına ve kilo kaybına neden olur.

Elemental iyot (I₂), zehirlidir ve buharı göz ve ciğerleri tahriş eder. İyotla çalışırken koruyucu maske ve gözlük kullanımı kesinlikle önerilmektedir.

İyodun Çevresel Etkileri

Havadaki iyot, su partikülleriyle birleşerek suya veya toprağa yerleşebilir. Topraktaki iyot, organik madde ile birleşerek uzun süre aynı yerde kalır. Aynı topraklarda yetişen bitkiler bu iyodu dolaylı yoldan emebilir. Hayvanlar, bu bitkileri yediklerinde iyodu da tüketmiş olurlar. Fazla tüketimi insanlarda olduğu gibi bitki ve hayvanlar için de benzer tehlikeleri barındırmaktadır.

İyot radyoaktif olabilir. Radyoaktif izotoplar, atmosferdeki kimyasal reaksiyonlar sırasında doğal olarak oluşur. İyodun radyoaktif izotoplarının çoğu, çok kısa yarı ömürlere sahiptir ve hızla kararlı iyot bileşiklerine dönüşürler. Bununla birlikte, yarı ömrü milyonlarca yıl olan ve çevreye ciddi şekilde zararlı olan bir radyoaktif iyot formu da vardır. Bu izotop, uranyum ve plütonyum işleme sırasında oluşur ve nükleer santrallerden havaya karışır. Nükleer santrallerdeki kazalar büyük miktarlarda radyoaktif iyodun havaya salınmasına neden olmuştur.