İntihar Genetik mi? İntihar Eğilimi, Nesilden Nesle Kalıtılıyor mu?

İntihar, kişinin gönüllü ve kasıtlı olarak yaşamına son vermesi, öz canına kıyma eylemi olarak tanımlanabilir. Önemli bir halk sağlığı tehdidi olan intihar; intihar düşüncesinden, intihar girişimine ve tamamlanmış intihara varan kompleks bir eylemler bütünüdür. İntihar eğilimine; biyolojik/genetik, psikolojik ve sosyolojik (toplumsal koşullar ve stres etkenleri) olmak üzere biyopsikososyal ve tümleşik bir etmen öbeğinin etkimesi nedeniyle, intihar olgusu multidisipliner bir araştırma alanının konusudur.

Her yıl dünya genelinde yaklaşık olarak 1 milyon insanın intihar ettiği bilinmektedir ve yapılan çalışmalar, ilk 10 ölüm sebebi arasında olan intihar sonucu ölümlerin, tüm ölümlerin %1.5’luk kısmını oluşturduğunu; 15-44 yaş aralığında görülen ölüm sebepleri arasında ise önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir.

İntiharın Genetik Temelleri

İntihar davranışının nörobiyolojik (sinirbilim) mekanizmalarını aydınlatmak amacıyla genetik ve epidemiyolojik araştırma başlıkları altında yapılan; aile, ikiz ve evlat edinme çalışmalarından elde edilmiş ve birbirini destekleyen nitelikteki kanıtlar, "intihar eğilimine genetiğin de rol oynadığının" kuvvetli bir göstergesi olmuştur. Aile çalışmaları; intiharda aile içi riskin, yani aile bireyleri arasında bu davranıştan sorumlu olabilecek riskli-aday genler yoluyla genetik geçişin, genel populasyondaki risk ile kıyaslandığında ailesel bir kümelenme gösterdiğini ortaya koymuştur. İkiz çalışmalarında; monozigotik (tek yumurta) ve dizigotik (çift yumurta) ikizler arasında genetik ve çevresel etkenler değerlendirilmiş, monozigotik ikizlerde intihar riskinin daha yüksek olduğu bildirilmiştir.

Evlat edinme çalışmaları kapsamında ise, yine genetik ve çevresel faktörleri değerlendirmek amacıyla, aynı çevrede ve biyolojik ailesiyle büyüyen kardeşler ile doğumdan hemen sonra ayrılan biyolojik kardeşlerle bunların biyolojik ve biyolojik olmayan (evlat edinen) aileleri üzerinde değerlendirmeler yapılmıştır. Elde edilen sonuçlarda evlat edinilmiş çocukların biyolojik ailelerinin de intihara genetik yatkınlığı gözlemlenerek diğer sonuçlara katkıda bulunulmuştur.

Bu çalışmalar, uzun yıllar boyunca, intihar davranışının kişide ve ailesinde bulunan duygudurum bozukluklarından kaynaklandığı düşüncesini tersine çevirmiştir. Sonuçlar intihar eğilimine tek başına psikiyatrik bozuklukların kısmi bir etkisi olduğu ve artırdığı gerçeğini dışlamamış ancak bu ikincil psikiyatrik bozuklukları etkileyen genetik etmenlerden bağımsız olarak, intihar davranışına etkileyen genetik faktörlerin (aileden kalıtılan genler aracılığıyla) yaklaşık %30-55'lik yüksek bir oranla etkili olduğu belirlenmiştir.

İntiharın genetik temelleri, olası genlerin belirlenmesi ve araştırılmasıyla kanıtlanmıştır. Çünkü çevresel etkilere genomun verdiği epigenetik yanıtıyla intiharın kompleks genetik fenotipi tamamlanmaktadır. Son yıllarda teknolojinin de gelişmesiyle, genetik etkenlerin rolünü belirlemeye yönelik olarak yapılan sitogenetik ve moleküler genetik çalışmalarda büyük aşamalar katedilmiştir. Sitogenetik çalışmalarıyla, intihara aday genlerin hangi kromozom bandında yerleştiği tespit edilerek kromozomlardaki kırık noktalar üzerinden gen haritalamaları yapılmaktadır. Moleküler genetik çalışmalar ise DNA metilasyonu, histon modifikasyonları, gen ifadesinin bozulması ve linkaj dengesizliği yaklaşımlarıyla intihara neden olmaya aday/riskli genlerin belirlenmesinde yoğun olarak kullanılmaktadır.

Moleküler genetik çalışmalar, aday genlerin nükleotid dizilimlerinin belirlenerek gen polimorfizmlerinin saptanması prensibine dayanır. Çalışmalarda PCR (İng: "polymerase chain reaction") ve RFLP (İng: "restriction fragment length polymorphism") yöntemleri sıklıkla kullanılmakla birlikte, en çok tek nükleotid polimorfizmlerinin (İng: "SNP-single nucleotide polymorphism") gösterildiği aday-gen ilişkilendirme analizleri yapılmaktadır.

Aday gen ilişkilendirme analizleri, intihar gibi kompleks fenotiplere yol açan gen varyasyonlarını belirlemek amaçlı yapılmaktadır. Bu çalışmalar koruyucu ve risk etmeni polimorfik varyantların belirlenmesinde büyük önem arz etmektedir ve intiharın genetik faktörlerinin incelenmesinde hâlâ en popüler metoddur.

İntiharın Nörobiyolojisi

Son otuz yılda yapılan çalışmalar, intihar davranışı ve etiyolojisinde birtakım nörobiyolojik yolların sorumlu olduğunu göstermiştir. Serotonerjik, Dopaminerjik, Noradrenerjik, GABAerjik veya Nöroimmün Sistemler gibi bu nörobiyolojik yollar ve disfonksiyonlarıyla ilişkili genler, hastalıklar veya endofenotipler (hastalığa yatkınlığı gösteren biyolojik belirteçler/işaretler) öncelikli olarak çalışma konusu olmuştur.

Norepinefrin, dopamin ve serotonin gibi monoaminerjik transmitter sistemlerin deregülasyonu, nörotransmitter sistem inhibitörü GABA, glutamaterjik eksitatör sistem, nörotrofik sinyal faktörleri, kannabinoid sistem, lipid metabolizması ve HPA aksı (Hipotalamus-hipofiz-adrenal aks) intiharın nörobiyolojisinde riskli ve olası nedenler olarak değerlendirilmektedir.

İntihara aday genler olarak; dopaminerjik, adrenarjik sistem reseptörleri ve çoğunlukla serotonerjik nörotransmisyonun düzenlenmesinden sorumlu genler/gen ifadeleri üzerinde çalışmalar yürütülmüştür. Bunlar arasından; serotonin metabolizması genleri (TPH), serotonin transport (5-HTT) ve serotonin reseptörü (5-HTR) genleri yapılmış çalışmalarda en fazla dikkat çekenleridir.

Serotonin (5-hidroksitriptamin; 5-HT); vasküler düz kaslarda, gastrointestinal sistemde ve beyinde tanımlanmış bir nörotransmitterdir. Merkezi sinir sisteminde önemli işlevleri olduğu bilinen bu biyolojik aminler anahtar bir role sahiptir. Yapılan postmortem (Tür: "ölüm sonrası") çalışmalarda; beynin orbital prefrontal korteksindeki serotonin etkinliğinin azlığının ve serotonerjik disfonksiyonun, intihar orijinli ölüm olgularını artırdığı, bununla birlikte dürtüsel ve saldırgan davranışlara eğilimle de ilişkili olduğu bildirilmiştir.

Sonuç

Sonuç olarak; genomun çevresel etkilere epigenetik yanıtını anlamlandırmak amacıyla yapılan bu gen düzeyindeki araştırmalarla, intiharın genetik temellerine yönelik artan kanıtlar sunulmuş ancak, henüz spesifik biyobelirteçler belirlenememiştir. Geniş örneklemli ve sonucun güvenilirliğini azaltacak faktörlerin dışlandığı yeni ve daha ileri nörobiyoloji çalışmalarına ihtiyaç vardır. Böylelikle; öncelikli olarak intihar girişiminin önceden belirlenerek önlenmesi, öte yandan ise ölümle sonlanan intihar olgularında olayın orijini ve soruşturmanın derinlik kazanması sağlanacaktır.