Nörobilim, Ceza Hukukunun Çözülemeyen Davalarına Işık Tutabilir mi?

Fransız İhtilali sonrası temelleri atılan 1810 tarihli Fransız Ceza Kanunu, akıl hastalarının yargılanma prosedürü konusunda düzenlemelerde bulunulan ilk dokümanlardan biri olma özelliğine sahiptir. Ceza kanunun 64. maddesi, "sanık, eylem anında cinnet geçirirse herhangi bir suç işlemiş sayılmayacağını" beyan etmektedir. Bu önerme, uygulanacak yargıların usulüne yönelik bir revizyon yapmaya çağırmaktadır. Akıl hastası damgasını yapıştırarak suçluları aklama düşüncesi ise pek çok çevrede büyük tepki toplamış ve etik alanı başta olmak üzere çeşitli sorunlar doğurmuştur. Bu bağlamda, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başlarını kapsayan periyot boyunca hukuk, tıp ve adalet dalları disiplinler arası köprüler kurarak bu problemleri ele almışlardır.

Suçluluğa Yatkınlık Üzerine Birtakım Teoriler

Frenoloji: Beyin Yapısı, Kişisel Özellikleri Yansıtabilir mi?

F. Joseph Gall tarafından geliştirilen fizyolojik bir hipotez olan "frenoloji", beynin birçok bölümden oluştuğunu ve her bir bölümünün belirli bir içgüdüye, yetkiye hizmet ettiğini varsaymaktadır. Alman nörolog, beynin yapısı ve formunu incelemiş, öte yandan kriminolojinin doğuşuna zemin hazırlamıştır. Frenoloji, bireyin psikolojik kapasitesinin, fiziksel özellikleri ve beyin yapısına bağlı olduğunu öngörmektedir.

Pixabay

Çok geçmeden, beynin yapısı ve kişisel özellikleri doğrudan ilişkilendiren ilk teorilerden biri olan bu görüşün, farklı alanlarda uygulanabilirliği tartışılmaya başlanmıştır. İki yüzyılı aşkın bir süredir frenoloji ve psikiyatri, beyin yapısından yola çıkarak suça yatkınlığı olan bireyleri tanımlayabilmek adına birlikte çalışmaktadırlar. Analiz ettikleri bireyler belirli bir entelektüel kapasiteye sahip olmalarına rağmen doktorlara göre “katillik saplantısı” yahut “ahlaki delilik” olarak adlandırılan vakalarla eşleştirilmişlerdir. Nitekim, zanlıların uzman kurumlarda tedavi edilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.

Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'da frenoloji, ceza hukuku üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Avukatlar, bir ceza yargılaması sırasında sanığın zihinsel durumunu belirlemek ve kişinin iç benliğini okumak amacıyla frenolojiyi bir araç olarak kullanmıştır. Bunun yanı sıra, ceza hukuku reformu sırasında, frenologlar mahkemelerde uzman tanıklık görevinde bulunmuşlardır.

İlerleyen dönemlerde “sözdebilim” statüsüne indirgenmesine rağmen frenoloji, akıl hastalıkları için ilk bilimsel açıklamayı teşkil etmiş ve mevcut nöropsikolojinin bazı temel hipotezlerini (örneğin, beyin lokalizasyonu) kurmuştur. Günümüzdeyse frenoloji geçerli bir bilgi türü olarak görülmemektedir ve bilimden tamamen dışlanmış haldedir.

Lombroso Teorisi: Kalıtsal Özelliklerden Yola Çıkarak Bir Suçlu Tipolojisi Yaratmak Mümkün mü?

19. yüzyılın sonlarına doğru, pozitivist okulun takipçisi birtakım İtalyan hukukçu kriminologlar (Cesare Lombroso, Rafael Garofalo ve Enrico Ferri), Fransız filozof ve pozitivizmin babası Auguste Comte'un açtığı yoldan giderek ceza hukukuna dair fikirler geliştirmişlerdir. Zanlının suça yatkınlığının iç ve dış nedenlerden kaynaklandığını iddia ettiklerinden, her suçluyu bireysel olarak ele alıp özelliklerini değerlendirmeyi önermektedirler. Böylelikle de toplum içi düzeni sağlamak ve suç tehlikesini ortadan kaldırmayı hedeflemektedirler.

Lombroso, Garofalo ve Ferri beraber "İtalyan Pozitivist Okulu"nu oluşturarak suçluların kişilik özellikleriyle bağlantılı bir determinizm temelinde, suç içerikli bu davranışları açıklamaya uğraşmışlardır. Ferri, suç olgusunu istatistiksel bir bakış açısıyla incelerken; Lombroso, suça eğilimin varlığını ortaya çıkarabilecek bir faktör olarak sosyal ortamın önemini vurgulamıştır. Cesare Lombroso, suçluların ayırt edici özelliklerini belirlemek amacıyla, dünyaya doğuştan suçlu gelen bireylerde bulunduğunu iddia ettiği kalıtsal morfolojik işaretler belirlemiştir. "Stigmat" olarak adlandırdığı bu fizyolojik işaretlerin ışığında bir antropoloji kurmuştur.

Bu suç antropolojisi, Lombroso’nun zamanında iflah olmaz olarak gördüğü "doğuştan suçlu bireyler" hakkındaki modası geçmiş teorilerle kurulmuştur. Kriminologa göre deli suçlular, ahlaki doğalarını tamamen altüst eden "beyin değişmesi" durumu yüzünden suçlu haline gelmekte ve bu yolla da doğuştan suçlu kimselerden ayırt edilmektedirler. Lombroso, beyin değişmesi sonucu özgür iradenin önünün kesileceğinden, suçluların eylemlerinden sorumlu tutulamayacakları sonucuna varmıştır.

Lombroso Teorisi ve İtalyan pozitivist okulu savunucuları, bilimi inkar ettikleri gerekçesiyle tıp ve hukuk dünyası tarafından eleştirilmiştir. Lombroso’nun bir yazısında, geliştirdiği teorinin yalnızca %30 oranında kesinlik içerdiğini beyan etmesi ise itirazları körüklemiştir. Zira, yürütülen bu çalışmalar, akıl hastaları ve zanlıları ayırt eden bir suçlu tipolojisi yaratmaya yönelik ilginç bir girişim olarak tarih sayfalarındaki yerini almıştır.

Nörobilimin Kapsamına Giren Bazı Problemler

Nörobilim, başta beyin olmak üzere sinir sistemlerini inceleyen, düşünce ve kimlik konseptleriyle ilintili bir bilim dalıdır. Beyindeki birtakım yapısal ve işlevsel disfonksiyonlardan kaynaklanan davranış bozuklukları, nörobilimin, ceza hukuku ve adli psikiyatrinin kapsamına girmesine yol açmıştır.

Adli Sorumluluk

Nörobilimin etik yanını ilgilendiren "adli sorumluluk" kavramı, birey bilinç halinde değilken yapılan birtakım uygulamaları sorgulamaktadır. Bu bağlamda, doktorlar tarafından hasta namına verilecek suçsuz yargısının koşullandırılması öngörülmüştür. Nörobilimin ceza hukukundaki pratikleri üzerine düşünceler, iki ana cephede kutuplandırılmışlardır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bu kümülatif düşüncelerden ilki, "sorumluluk" nosyonunu intikamcı ve ceza yanlısı bir kavram olarak algılamaktadır. Hukuk sistemini, adli sorumluluk meselesine cezalandırıcı değil pragmatik bir perspektiften bakmaya çağırmışlardır. Suçlulara ceza verilmesi yerine, rehabilitasyona yönlendirmeyi önermişlerdir.

İkinci görüş ise nörobilimciler tarafından geliştirilmiş olup nörobilimin uygulama alanını ilgilendirmektedir. Nörobilimi, mevcut ceza hukukunun prensiplerini geliştirici bir unsur olarak değerlendirmiş ve sanıkların yargılanması sürecinde başvurulacak bir kaynak statüsünde kabul etmişlerdir.

Suçun Tekrarlanması Problemi Bağlamında Tıbbi Uygulamalar

Ceza hukuku kapsamında, işlenen suçun tekrarlanma ihtimali yargı uzmanlarınca endişe edilen konulardan biridir. Bu hususta, suç içerikli davranışları, beyinde uyardıkları bölgeler ve harekete geçirdikleri nöronları izleyerek analiz eden görüntüleme cihazlarına başvurulmuştur. Nitekim, beyin görüntüleme cihazları aracılığıyla elde edilen bu görüntülerin kontrolsüz dağıtımı yahut karşı tarafa sızdırılması durumlarında, mahkemelerin haksız hükümler verebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Görüntülerin işin ehli nörobilimcilerden bağımsız, yargıçların hipotezlerinden yola çıkarak değerlendirilmesi sonucunda kamu güvenliği büyük ölçüde sarsılacaktır.

Pixabay

Bunun yanı sıra nörobilim, ceza politikalarının, suçun tekrarı tehlikesi üzerinde yoğunlaşma eğilimini artırıcı bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Nörobilim, suç karşısında tıbbi yaklaşımlara sıcak bakmakta ve terapötik müdahalelere teşvik etmektedir. Bu yaklaşım, suçun tekrarını engellemek yolunda akılcı bir çözüm olarak görülse de ilaç ve sakinleştiricilerin farklı maddeler olduğu göz ardı edilmemelidir. Tedavi edici etkilere sahip ilaçtan farklı olarak sakinleştiriciler, insan vücudunda hali hazırda bulunan fonksiyonları iyileştirmeye yaramaktadırlar.

Günümüzde, psikofarmakoloji, beyne etki eden maddelerle de ilgilenen bir disiplindir. 20. yüzyıl başlarında, afyon, kenevir ve alkol gibi kimi bitkisel bazlı geleneksel ilaçlar, psikiyatrik bileşenler olarak kullanılmaya başlanmıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında piyasaya sürülen ve bireylerin ruh halini iyileştirmeyi amaçlayan psikofarmakolojik ürünleri, sakinleştiriciler ve antidepresanlar izlemiştir. 1950’li yıllardan sonra ise oldukça kısa bir dönemde geliştirilen maddeler doğrultusunda psikofarmakoloji alanında bir patlama yaşandığı söylenebilir. Amerikan psikiyatrist Peter Kramer, Listening to Prozac adlı kitabında, antidepresanları "yardımcı ilaç" sıfatıyla tanıtan ilk kişi olmuştur. Büyük yankı uyandıran bu kitap, birçok insanı antidepresan kullanmaya teşvik etmiş ve depresif yönelimlere kaynaklık etmiştir.

Pixabay

Psikofarmakolojik maddelere, beyin aktivitelerini iyileştirmek tarzı amaçlar için de başvurulabilinmesine karşın, sağlıklı bir bireye bu maddelerin verilmesinin yerinde bir karar olup olmadığı tıp dünyasında halen daha tartışılmaktadır. İşin ahlaki boyutunda, bireyin bu maddeleri kullanmayı özgür iradesiyle seçmiş olması birincil koşuldur. Nitekim içinde bulunduğumuz neoliberal çağda, ticarileştirme faaliyetleri giderek yaygınlaşmaktadır. Bu kapsamda, psikofarmakolojik ürünler de piyasadaki birçok diğer ürünle aynı kaderi paylaşmakta ve sürümleri bilinçsizce hızlandırılmaktadır. Bahsi geçen bu maddelerin akıl hastaları üzerinde kullanımı ise özgür irade hususundaki çekincelerden ötürü henüz tam anlamıyla aydınlatılamamış bir konudur.

Nörohukukun Doğuşu

Bir terim olarak “nörohukuk”, ilk kez Av. J. Sherrod Taylor tarafından, sivil hukuk için nöroloji dalında yapılması gereken gelişmeleri kaleme aldığı bir makalede kullanılmıştır. Makale, 1990’ların başında çıkan “The Neurolaw Letter” adlı Amerikan bir ceza hukuku avukatları dergisinde yer almaktaydı. Multidisipliner bir düşünüşün ürünü olan nörohukuk, nörobilimin hukuki uygulamalarıyla ilgilenmektedir. Özellikle felsefe, sosyal psikoloji, kognitif nörobilimler ve kriminoloji alanlarıyla yakından ilişkili bu araştırma dalı, bilimsel gelişmeler ışığında kendini geliştirmektedir.

Frenoloji ve Lombroso teorilerinin öncelediği tıp ve hukuk branşları arasında bir köprü kurma düşüncesi, nörohukuk dalının oluşturulmasıyla somutlaşmıştır. Hukukun nörobilimle bağlantı içinde bulunduğu bu dalın, insan davranışlarının nörobiyolojik kökenlerini incelemesi sayesinde, ceza hukukunun iyileştirilmesinde rol oynayacağı düşünülmektedir. Zira, nörobiyolojik bilgi birikimi arttıkça suçluluk nosyonuna bakış açısı karmaşıklaşmakta ve hukuk sisteminin ilerlemesinin önü açılmaktadır.

Nörobilim profesörü ve popüler Incognito - Beynin Gizli Hayatı kitabının yazarı David M. Eaglemann da bu önermeyi desteklemekte ve nörobilimin eşitlik yanlısı bir adalet kavramına katkıda bulunacağını dile getirmektedir. Ceza hukukunda sanığın ve şahitin ruh halini analiz etmek, sanığın davranışları üzerindeki otokontrolünü denetlemek adına kriterler belirlenmelidir. Eaglemann, bu kriterlerin denetlenmesi ve uzmanlarca riayet edilip edilmediğinin takip edilmesi gerektiğini belirtmektedir. Nörohukuk, bir beyin biliminin ötesinde; insan davranışları, etkileşimleri ve zihinsel yaşamını kapsamaktadır.

Pixabay

Sonuç olarak, nörobilim, ceza hukukunda suçun işlenmesini önlemek bağlamında başvurulan tedbirlerden biridir. Olayın bilimsel ve ahlaki boyutu, henüz her toplumun bu uygulamalara hazır olmadığını gün yüzüne çıkarmaktadır. Ancak gerekli bilimsel altyapıya sahip ve bireyin özgür iradesi ile kişisel rızası hususlarına dikkat eden toplumlarda, ceza hukukunda, nörobilime ehemmiyet veren pragmatik bir reforma gidilmesi uygun olacaktır.