Hafıza Takviyeleri Gerçekten Hafızanızı İyileştiriyor mu?

Hatıralarınızı kaybetmenin nasıl bir şey olduğunu düşünün. Daha da kötüsü, hiçbir yeni hatıra da oluşturamıyorsunuz. İşte bu, Clive Wearing'in 1985'ten beri yaşadığı bir kâbus. Normalde sadece cilt kabarcıklarına neden olan Herpes simplex virüsü, bu talihsiz adamın hatıralarının depolandığı beyin yapısı olan hipokampüsüne saldırdı. Clive aslında bir kâbus yaşadığını bile hatırlayamıyor, çünkü tek hatırladığı anılar 30 saniye öncesine ait. İstisna olarak karısını hatırlıyor, fakat eğer eşi odadan çıkarsa ve bir dakika sonra geri gelirse Clive sanki eşi daha önce hiç orada bulunmamış gibi onu selamlıyor. Daha da ilginci, bu sıkıntısından önce müzisyen ve orkestra şefi olan Clive, okuma ve müzik çalma yeteneğini kaybetmemiş.

Wearing'in durumu son derece sıra dışı, hatta belki de benzersiz. Fakat yaşlandıkça hafızanın az ya da çok kaybedilmesi yaygın bir durum ve bu durumu önleme umudu çok sayıda araştırmayı teşvik ediyor. Aynı zamanda, çoğu tartışmalı bir etkiye sahip olan milyarlarca dolarlık ''beyin sağlığı takviyeleri'' endüstrisini de harekete geçirdiği söylenebilir. Belirli gıdaların ve diyetlerin yaşa bağlı hafıza kaybını önlemedeki olası rolüne de büyük ilgi duyulmaktadır.

Takviyeler söz konusu olduğunda, zayıf veya hiç var olmayan kanıtlar aşırı coşkulu, abartılı reklamın yanında gölgede kalır. Sadece isimlerinin baş harfleri bilinen kişilerin tanıklıkları, yeniden kazanılan zihinsel netliğe dair toz pembe açıklamalarla ve klinik deneylere dair belirsiz göndermelerle doludur. Tabii ki bir klinik araştırma yapmak, o deney olumlu sonuç vermediği sürece hiçbir şey ifade etmez. Elbette çok sayıda deney yapılmış, ama çoğu deneyde ya laboratuvarda kültürlenmiş hücreler ya da labirentlerde gezinen kemirgenler kullanılmıştır. İnsanlar üzerinde yapılan çalışmalarsa küçük ölçekli kalmıştır ve elde edilen sonuçların günlük hayatta ne kadar önemli olduğu tartışmalıdır. Piyasada gerçekten yüzlerce beyin takviyesi varken, hepsi yaklaşık 20 bileşikten ya birini, ya da birkaçını kullanmaktan öte özgün bir formüle sahip değildir.

Takviye kullanmanın "mantığı" cezbedici gelebilir. En yaygın gerekçeler arasında asetilkolinin nörotransmisyonunu engelleyen tau ve beta-amiloid gibi proteinlerin oluşumunu azaltmak, sinirlerin etrafındaki koruyucu kılıf olan miyelinin güçlendirilmesi, hücresel zarların akıcılığını artırarak nörotransmiter fonksiyonunu iyileştirmek, hücre ölümünü önlemek, belirsiz nöro koruyucu etkiler, beyinde kalsiyum seviyelerini düzenlemek veya antioksidanlar olarak hizmet etmek gibi farklı nedenler bulunmaktadır. Bu bileşenlerin çoğunun bu etkilerin bir kombinasyonuna sahip olduğu iddia edilmektedir.^[1]

Normal metabolizma sırasında oksijenden oluşan serbest radikallerin nöronları "oksidatif stres" adı verilen bir durumla sinir hücrelerine zarar verebileceği ve antioksidanların bu etkiyi hafifletebileceği bilinmektedir. Nörotransmiter aktivitesinin biliş için kritik olduğuna veya beta-amiloid birikimlerinin hafızayı bozduğuna dair de şüphe yoktur. Fakat "beyin güçlendiricilerin" bu süreçleri klinik olarak pozitif yönde etkileyebileceğinin gösterilmesi kanıt gerektirir. Güvenli görünseler de bu tür takviyeler rasgele çift-kör denemelere tabi tutulduklarında ya hiç fayda sağlayamamış ya da çok az fayda göstermiştir. Ginkgo biloba, omega-3 yağları, zerdeçal, yeşil çay ve kakao özleri başarısızlıkların başlıca örnekleridir.

Pexels

Prevagen adıyla satılan en popüler maddelerden biri olan apoaequorin'in klinik araştırmalarla desteklendiği iddia edilmektedir. Ancak bu "destek" için biraz hayal gücüne dayalı veri madenciliği yapıldığı söylenebilir. Şirket açıkça popülasyonda istatistiksel olarak anlamlı hiçbir sonucun gözlenmediğini kabul etmiş, ama verileri didik didik etmek hafif bir fayda gösteren bir katılımcı alt grubu bulunmasına yol açmış.^[2] Bu muhtemelen apoaequorin'in büyük olasılıkla beyne ulaşmadan sindirilecek bir protein olmasından dolayı gözlenen bir tuhaflık.

Ayrıca denizanasında doğal olarak bulunan apoaequrin hakkında da bir iddia var. Bu iddia, doğal olanın güvenli ve etkili olduğu efsanesine dayanıyor. Aslında Prevagen'deki apoaequrin denizanasından elde edilmiyor, laboratuvarda üretiliyor; fakat bu önemli değil. Önemli olan, etkili olduğuna dair kanıt eksikliği, çok sayıda yan etki raporu ve şirkete davalar açılması.^[6]

Belirtmek gerekir ki, belirli gıdaların beyin sağlığındaki rolünü inceleyen birçok araştırma vardır. Yine rastgele bir çalışmada, bir grup katılımcı günde 60 gram ceviz, fıstık, kaju ve fındık tüketirken kontrol grubu hiç kuruyemiş yemedi. Fındık tüketen grupta beyne kan akışının arttığı gösterildi ve sözel hafıza testinde kontrol grubundan %16 daha iyi performans gösterdiler. Diğer bir çalışmada ise günde 13 gram çilek tozu tüketen katılımcılar kelime testinde daha az yanlış yaptı ve daha az depresyon belirtisi bildirdi. Günde iki kivi tüketen katılımcıların sadece dört gün sonra daha iyi bir ruh hali gösterdiklerini iddia eden bir çalışmayı rapor eden bir başlıkta ise "Daha çok kivi tüketmek sadece birkaç günde zihinsel sağlığınızı iyileştirebilir." iddiasında bulunuluyor.^{[3], [4]}.

Şimdi biraz daha sağlam kanıtları olan çalışmalara geçelim. "Kakao Takviyesi ve Çoklu Vitamin Sonuçları Çalışması (COSMOS)", 60 yaş üzerindeki bir grup katılımcının multivitamin-mineral takviyesi aldığında plasebo grubuna kıyasla bilişsel fonksiyonlarda hafif bir iyileşme gösterdiğini buldu.^[5] Ancak diğer çalışmalar, örneğin 12 yıl boyunca 6,000 erkek doktoru izleyen bir çalışma multivitamin veya plasebo kullananlar arasında bir fark bulamamıştı. 1984'ten bu yana yaklaşık 48,000 hemşireyi takip eden Hemşire Sağlığı Çalışması ise orta yaşta yeterli protein, özellikle de bitkisel protein kullanan katılımcıların yaşlandıkça zihinsel sağlık da dâhil olmak üzere daha iyi sağlık sonuçlarına sahip olduklarını ortaya çıkardı. Araştırmacılar atıştırmalık olarak kuruyemişleri ve haftada birkaç öğünde fasulye, mercimek, bezelye, tofu ve tam tahılları tüketmeyi öneriyordu.

Aynı çalışma, aynı zamanda diyeti bilişsel gerilemeye karşı başarılı bir savaşla ilişkilendiren muhtemelen en ikna edici kanıtı da sundu. Bu durumda odak noktası, bitkilerde bulunan ve moleküler yapılarında antioksidan aktivitelerini açıklayan bazı ortak özelliklere sahip genel bir bileşik ailesi olan diyetteki flavonoidlerdi. Flavonoid kullanımı beslenme ile ilgili anketlerden hesaplandı ve "Son olayları hatırlamakta her zamankinden daha fazla zorluk yaşıyor musunuz?", "Kısa bir öge listesini hatırlamakta normalden daha fazla zorluk yaşıyor musunuz?" veya "Bir grup sohbetini veya bir TV programındaki senaryoyu takip ederken normalden daha fazla sorun yaşıyor musunuz?" gibi sorularla tespit edilen "öznel bilişsel gerileme" ile ilişkilendirildi.

Peki, hafıza gerilemesinin yavaşlamasıyla ilgili genel sonuç ne? Özetle, herhangi bir hafıza takviyesini destekleyecek yeterli kanıt yok. Söylenebilecek en olumlu şey, flavonoid açısından zengin gıdalar tüketmenizin iyi olacağı. Günlük protein alımının, vücut ağırlığının kilogram başına en az 0,8 gram (tercihen büyük oranda bitkisel protein) olmasını sağlamak da oldukça önemli.