Fosfor
Fosfor Nedir? Özellikleri Nelerdir ve Nerelerde Kullanılır?
Özellikler
Fosfor, sembolü "P" olan ve atom numarası 15 olan kimyasal bir elementtir. Saf fosfor, beyaz ve kırmızı fosfor olmak üzere iki ana formda bulunmaktadır. Ancak diğer elementlere kıyasla oldukça reaktif özellik gösteren bir element olduğu için, Dünya'da hiçbir zaman serbest halde bulunmaz. Minerallerde fosfor, genellikle fosfat olarak bulunur.
Saf fosfor ilk olarak, 1669'da "beyaz fosfor" olarak izole edilmiştir. Beyaz fosfor, oksijene maruz kaldığında hafif bir parıltı yayar, bu parıltının sebebi, beyaz fosforun oksidasyon tepkimesine girmesidir. Fosfor, canlıların yaşamı için son derece önemlidir. Fosfatlar (PO43− içeren bileşikler); DNA, RNA, ATP ve fosfolipidlerin bir bileşenidir. Saf fosfor ilk olarak insan idrarından izole edilmiştir. Ayrıca ölü hayvanların kemiklerinin işlenmesi ile elde edilen "kemik tozu", eski bir fosfat kaynağı olarak nitelendirilmektedir.
Fosfat madenleri, fosil içeriği bakımında oldukça zengindir; çünkü fosfat, hayvan kalıntılarının ve dışkılarının fosilleşmiş birikintilerinde yüksek oranda bulunur. Çıkarılan fosfor bileşiklerinin büyük çoğunluğu gübre olarak kullanılmaktadır.
Bulunma Sıklığı ve Üretimi
2013 yılında gökbilimciler Cassiopeia A'da fosfor tespit ettiler ve bu elementin süpernova nükleosentezinin bir yan ürünü olarak süpernovalarda üretildiğini doğruladılar. Süpernova kalıntısından gelen malzemedeki fosfor-demir oranı, genel olarak Samanyolu’ndakinden 100 kat daha yüksektir.[1] 2020'de ise fosfor içeren moleküller ve bunların kuyruklu yıldızların Dünya'ya nasıl taşındıklarını tespit etmek için büyük yıldız oluşum bölgesi AFGL 5142'den ALMA ve ROSINA verilerini analiz edildi.[2] [3]
Fosfor, Dünya'nın kabuğunda kilogram başına yaklaşık bir gramlık bir konsantrasyona sahiptir. Doğada serbest bulunmaz, ancak birçok mineralde fosfat şeklinde yaygın olarak bulunur.[4] Kısmen apatitten oluşan inorganik fosfat kayası bugün bu elementin başlıca ticaret kaynağıdır. ABD Jeolojik Araştırma Merkezi'ne (USGS) göre, küresel fosfor rezervlerinin yaklaşık %50'si Arap ülkelerinde bulunmaktadır.[5] Geriye kalan rezervlerin %85'i Fas'ta bulunur. Ayrıca Çin, Rusya, Florida, Idaho, Tennessee, Utah ve başka yerlerde de küçük mineral yatakları bulunmaktadır.[6] [7]
Organik fosfor kaynakları olan idrar ve kemik tozu, tarihsel olarak önemlidir ancak ticari anlamda kullanımı düşüktür.[8] Fosfor içeren minerallerin çoğu tarımsal gübre olarak kullanılır. Bu amaçla, fosfat mineralleri iki farklı kimyasal yol ile fosforik aside dönüştürülür. En çok kullanılan yöntem; fosfat minerallerinin sülfürik asit ile tepkimeye girmesidir. Diğer işlem ise çok düşük miktarda fosfat içeren kaynaklardan damıtma yoluyla beyaz fosforun üretilmesidir. Beyaz fosfor daha sonra fosforik aside oksitlenir ve ardından fosfat tuzları vermek üzere baz ile nötrleşir. Beyaz fosfordan üretilen fosforik asit nispeten saftır ve deterjan üretimi dahil birçok alanda kullanılabilir.
Uygulama ve Kullanım Alanları
Fosfor, temel bir bitki besin kaynağıdır. Fosfor mineralinin bitkiler üzerindenki etkisinin anlaşılması, 20. yüzyılın ikinci yarısında fosfat (PO4-3) üretiminde büyük artışa yol açmıştır.[9] Saf fosfor içeren bileşikler, topraktaki düşük çözünürlükleri nedeniyle çoğunlukla bitkiler tarafından kolayca erişilemez.[10] Fosforun bir diğer yaygın kullanım alanı ise kibritlerin baş kısmıdır. Fosforlu ilk kibrit, 1830'da Charles Sauria tarafından icat edildi. Bu kibritler beyaz fosfor, oksijen salan bir bileşik ve bir bağlayıcıyla yapılmıştır. Bu tür kibritler; üretimdeki işçiler için zehirli, depolama koşullarına dayanıksız ve pürüzlü bir yüzeye kazara sürtüldüğünde kolayca tutuştuğu için oldukça tehlikeliydi.[11] [12] 1872 ile 1925 yılları arasında birçok ülkede üretimleri yasaklandı. 1906'da onaylanan uluslararası Bern Sözleşmesi, kibritlerde beyaz fosfor kullanımını dünya çapında yasakladı.
Tarihi
Antik çağlardan bu yana bilinen ilk element olan fosfor, 1669'da Alman simyacı Hennig Brand tarafından bulunmuştur.[13], [14] Brand, sağlıklı bir insanın idrarından aldığı örnekler üzerinde deneyler yapmıştır. Hamburg'da çalışan Brand, idrarı buharlaştırarak bazı tuzların damıtılması yoluyla efsanevi felsefe taşını yaratmaya çalışmıştır. Bu deney ile karanlıkta parlayan ve parlak bir şekilde yanan beyaz bir malzeme üretmiştir. Bu malzemeyi Fosfor mirabilis "mucizevi ışık taşıyıcısı" olarak adlandırılmıştır.[15]
Etimolojisi
Antik Yunanca'da fosfor, Venüs gezegeninin adıydı. Elementin adı, ışık getiren veya ışık taşıyıcı olarak tercüme edilen Yunanca "φῶς (ışık)", "φέρω (taşıma)" kelimelerinden türetilmiştir.
Önlem ve Güven
Organik fosfor bileşiklerinin çoğu yaşam için gereklidir ancak bazıları aşırı derecede zehirlidir. Beyaz fosfor, mumsu bir katıdır ve çok zehirlidir. Ölümcül dozu 50 mg civarındadır.[16] Florofosfat esterleri, bilinen en güçlü nörotoksinler arasındadır. Böcek ilacı olarak da kullanılan çok çeşitli organofosfor bileşikleri, insanlar üzerinde kullanmak için biyolojik silah haline de getirilebilir. Çoğu inorganik fosfat, nispeten zehirsizdir ve birçok canlının temel besin maddesidir.[17]
İlginç Bilgiler ve Diğer
Fosfor, insan vücudundaki en yaygın altıncı, Dünya'nın kabuğundaki en yaygın yedinci elementtir.[16]
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git- 7
- 1
- 1
- 1
- 1
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- ^ B. Koo, et al. (2013). Phosphorus In The Young Supernova Remnant Cassiopeia A. Science, sf: 1346-1348. doi: 10.1126/science.1243823. | Arşiv Bağlantısı
- ^ V. M. Rivilla, et al. (2020). Alma And Rosina Detections Of Phosphorus-Bearing Molecules: The Interstellar Thread Between Star-Forming Regions And Comets. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, sf: 1180-1198. doi: 10.1093/mnras/stz3336. | Arşiv Bağlantısı
- ^ S. X. Staff. Astronomers Reveal Interstellar Thread Of One Of Life's Building Blocks. (15 Ocak 2020). Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: Phys.org | Arşiv Bağlantısı
- ^ Ptable. Periodic Table - Ptable. Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: Ptable | Arşiv Bağlantısı
- ^ USGS. Phosphate Rock Statistics And Information. Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: USGS | Arşiv Bağlantısı
- ^ T. Philpott. You Need Phosphorus To Live—And We’re Running Out. Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: Mother Jones | Arşiv Bağlantısı
- ^ C. Klein, et al. (1985). Manual Of Mineralogy. ISBN: 9780471805809. Yayınevi: Wiley. sf: 360.
- ^ A. D. F. Toy. (2013). The Chemistry Of Phosphorus. ISBN: 9781483147413. Yayınevi: Elsevier. sf: 389.
- ^ R. S. Meena. (2019). Nutrient Dynamics For Sustainable Crop Production. ISBN: 9789811386602. Yayınevi: Springer Nature. sf: 217.
- ^ Natural Resources Conservation Service. Soil Phosphorous. Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: Natural Resources Conservation Service | Arşiv Bağlantısı
- ^ M. F. Crass. (1941). A History Of The Match Industry. American Chemical Society (ACS), sf: 428. doi: 10.1021/ed018p428. | Arşiv Bağlantısı
- ^ T. Oliver. Industrial Disease Due To Certain Poisonous Fumes Or Gases. (6 Aralık 1906). Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: archive.org | Arşiv Bağlantısı
- ^ M. E. Weeks. (1932). The Discovery Of The Elements. Ii. Elements Known To The Alchemists. American Chemical Society (ACS), sf: 11. doi: 10.1021/ed009p11. | Arşiv Bağlantısı
- ^ R. Beatty. (2001). Phosphorus. ISBN: 9780761409465. Yayınevi: Marshall Cavendish. sf: 7.
- ^ D. S. H. Schmundt. Essential Element Becoming Scarce: Experts Warn Of Impending Phosphorus Crisis - Der Spiegel - International. (21 Nisan 2010). Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: www.spiegel.de | Arşiv Bağlantısı
- ^ a b V. A. T. Helmenstine. Phosphorus Facts. (28 Mayıs 2015). Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: Science Notes and Projects | Arşiv Bağlantısı
- ^ N. N. Greenwood, et al. (1997). Chemistry Of The Elements. ISBN: 9780750633659. Yayınevi: Butterworth-Heinemann.
- T. Philpott. You Need Phosphorus To Live—And We’re Running Out. (6 Aralık 2013). Alındığı Tarih: 8 Ocak 2021. Alındığı Yer: Mother Jones | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 06/12/2024 07:37:38 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/9909
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.