Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat

Evrimsel Biyolojide "Neden" Sorusu: Tinbergen'in 4 "Neden" Sorusu

6 dakika
7,547
Evrimsel Biyolojide "Neden" Sorusu: Tinbergen'in 4 "Neden" Sorusu
Tüm Reklamları Kapat

Evrimsel biyolojide ve genel olarak bilimde "neden" sorusu birazcık zorlayıcıdır. Bunun sebebi, "neden" sorusunun felsefenin alanı olduğu, bilimde yalnızca "nasıl", "ne zaman", "ne" gibi sorulara yanıt bulunabileceğinin iddia edilmesidir. Bu, hatalıdır. Bilimsel bir araştırmada "neden" sorusunu sorarak pek tabii yanıtlar bulabilirsiniz.

Ancak pratik bir anlamı ve değeri olan bilimin aksine, felsefede herhangi bir pratik amaç gütmeksizin "neden" sorularını üst üste sormaya devam edebilirsiniz. Bunu yaptığınız süre boyunca belli bir noktaya kadar bilimsel yanıtları vermeyi sürdürebilirsiniz. Fakat bir noktadan sonra, artık bilinmeyenlerin alanına ulaşmışsınızdır ve bu noktadan sonra felsefenin sınırlarındasınız demektir. Yani "neden" sorusuyla bilimin sınırları içerisinde hareket edebilirsiniz; ancak bir noktadan sonra bilinmeyenleri (veya şu anda bilimle bilinemediğini düşündüğümüz şeyleri) içerisinde barındıran felsefenin sınırlarına girmeniz çok muhtemeldir. Fakat bu, "neden" sorusunun bilimde yeri olmadığı anlamına kesinlikle gelmez. Bunun en güzel ve canlı örneğini, hayvan davranışları ve evrimsel biyoloji alanlarında görüyoruz. Gelin kısa bir bakış atalım:

Hayvan davranışları (etoloji) üzerine çalışan bilim insanları, bir hayvan tarafından sergilenen belli bir davranışın "neden" o şekilde yapıldığına dair çok uzun yıllar boyunca birbirleriyle kavgaya düşmüşlerdir. Ötücü kuşların neden öttüğü konusu gibi çok basit bir bilimsel soru işareti bile, çok sayıda bilim insanını akademik bir düzlemde birbirine düşürmüştür. Kuşlar, dişilerini etkilemek için mi ötmektedir? Çevresel ve genetik faktörlerin etkisi altında, zamanı geldiği için mi ötmektedir? Ebeveynlerinden bu davranışı sergilemeleri gerektiğini öğrendikleri için mi ötmektedir? Yoksa daha basit ötüşlerin olduğu atasal kuşlarda, daha karmaşık ötebilenlerin avantaj sağlaması sonucu şarkıların evrimsel olarak, kademeli bir biçimde karmaşıklaşması sebebiyle mi ötmektedirler? 

Tüm Reklamları Kapat

Yıllar yılı bazı etologlar ilk cevabın doğru olduğunu savunurken, fizyologlar ikincisinin, gelişim bilimciler üçüncüsünün, evrimsel biyologlar ise dördüncüsünün doğru olduğunu savunmuşlardır. Bu tartışmalar, aklınıza gelebilecek her canlının her özelliği için tekrarlanmıştır. Ta ki hayvan davranışları alanında yaptığı çalışmalar ve bu alana yaptığı katkılar sebebiyle 1973 yılında Fizyoloji/Tıp dalında Nobel Ödülü'ne layık görülen Nikolaas Tinbergen'in bu tartışmaya bir son nokta koymasına kadar.

Tinbergen'in 4 "Neden" Sorusu

Bilim ve felsefe camiasında geniş saygı gören Hollandalı biyolog ve kuşbilimci Tinbergen, hayvan davranışlarında sorulabilecek "neden" sorularının birden fazla cevabı olabileceğini ve bu cevapların her birinin farklı seviyelerde doğru olabileceğini ortaya koymuştur. Yani kuşların neden öttüğü konusunda verilen cevapların her biri doğrudur! Hangisinin daha doğru olduğunu tartışmanın hiçbir işlevi, anlamı ve sonucu yoktur. Bunu ortaya koyan Tinbergen, o noktadan sonra doğabilecek tüm tartışmalara bir son koymak adına 4 temel "neden" sorusu ve cevabı geliştirmiştir. Bunlara sırasıyla bakacak olursak:

1. Fonksiyonel (İşlevsel) Neden

Bir canlının belli bir davranışı sergilemesinin işlevine işaret eden nedendir. Canlılar, bu yaptıkları davranışın işlevini bilinçli olarak algılmak zorunda değildirler. Örneğin beynimizde serotonin veya dopamin salgılandığının farkında olmayabiliriz; ancak bu, söz konusu kimyasalların belli bir işlevi olduğu gerçeğini değiştirmez. Örneğin, kuşların dişilerini etkilemek için ötüyor olması, bu davranışın işlevsel nedenidir. Bir özelliğin veya davranışın işlevsel nedenini, o davranış sergilenmeyecek olursa neyin kaybedileceğini düşünerek tespit edebilirsiniz. Kuşlar ötüş davranışını sergilemeyecek olurlarsa, söz konusu işlevden (eş bulma) mahrum kalacaklardır. 

2. Nedensel (Neden-Sonuç) Neden

Gözlenen bir özelliğin veya davranışın içsel ve dışsal faktörlere bağlı olarak neden o şekilde geliştiğini açıklayan nedendir. Örneğin, kuşların ötmesinin nedenlerinden biri, bahara girilmesiyle günlerin uzamaya başlaması sonucu vücutlarındaki hormonal aktivitenin değişiyor olmasıdır. Bu hormonlar, kuşların beynini etkileyerek ötmelerini sağlar. Dahası, söz konusu nedensel nedenler, birden fazla seviyeli olabilir ve farklı açılardan özelliği/davranışı etkileyebilir. Örneğin, kuşların ötüyor olmalarının bir nedensel nedeni, kuşlarda bulunan ses kutusundan (syrinx) geçen havanın, ses kutusu içerisinde bulunan zarların hareketi nedeniyle hız ve basınç değiştirmesidir. 

Tüm Reklamları Kapat

3. Gelişimsel Neden

Her canlının her özelliğinin arkasında gelişimsel bir neden yatar. Çünkü Evren içerisindeki hiçbir şey, son haliyle bir anda var oluveremez. Mutlaka belli bir olgunlaşma sürecinden geçer. Özellikle de biyolojik organizmalar için bu geçerlidir. Kuşların ötüşü örneğinde, bu ötüşün sağlanabilmesinin yolu, ebeveynlerin yavruları eğitmesinden geçer. Bu, ötüşün gelişimsel nedenidir. Ayrıca tabii ki, ses kutusu, beyin, vb. organların gelişerek ötüşü mümkün kılacak bir hal alması da bir diğer gelişimsel nedendir.

4. Evrimsel/Kökensel Neden

Buraya kadar saydığımız nedenlerin her biri, daha önceden buradaki yazımızda da izah ettiğimiz yakın nedendir. O davranışın nihai nedenini bize veremez. Yazımızın başında sözünü ettiğimiz, bilimde "neden"den ziyade "nasıl"ı izah etmemizde daha faydalıdır (her ne kadar "neden" sorusuna da kısmen cevap veriyor olsa da). Fakat bir özelliğin gerçekten neden o şekilde olduğunu anlamamız için tek bir yöntem vardır: evrim. Evrimsel nedenler, nihai neden olarak da bilinirler. Kuşların ötüyor olmasının nihai nedeni, daha karmaşık ve çeşitli ötüşlere sahip kuşların üreme başarısının artıyor olmasıdır. Bu nedenle, atasal olarak daha basit ötüşe sahip kuşlardan, günümüzdeki daha karmaşık ötüşlere sahip kuşlar evrimleşmiştir. 

İşte bu noktadan sonra, daha fazla "neden" sorusu sormak bilimin sınırlarından dışarı çıkmamıza neden olacaktır. Çünkü nihai nedene ulaşmışızdır ve bu noktadan sonrası "nihainin nihaisini" zorlamak gibidir. Neden evrim bu ötüşü evrimleştirdi de, şu ötüşü evrimleştirmedi? Neden bu özellik evrimleşti de, şu özellik evrimleşmedi? Bu soruların bilim dahilinde doğrudan bir cevabı yoktur. Elbette, bir özelliğin neden spesifik bir şekilde evrimleştiğini, evrim tarihini inceleyerek aydınlatabiliriz. Ancak her ne cevap üretilirse üretilsin, tekrardan "neden" sorusu sorarak konu uzatılabilir. Bunun pratik bir faydası bulunmamaktadır. 

Bir diğer nokta, evrimin verdiği cevapların totolojik (döngüsel) olduğu yönündedir. Örneğin, "Güzel öten kuşlar evrimleşti çünkü güzel ötmek avantajdır. Güzel ötmek avantajdır, çünkü güzel ötmek güzeldir ve evrim onu destekler." Bu da hatalı bir iddiadır. Çünkü evrimsel biyologlar, sadece bu argümanları ileri sürmekle kalmamakta, kontrollü deneylerle iddialarının doğru olduğunu ispatlamaktadırlar. Kaldı ki evrim, sözünü ettiğimiz gibi totolojik bir süreç değildir. Böyleymiş gibi gözükmesinin nedeni, bizim olay yerine sonradan gelen detektifler olarak olup bitmiş bir sürece yönelik sorular soruyor olmamızdır. Zaten o özellikler avantajlı olduğu için bugüne kadar gelebilmişlerdir. O avantajlı özellikler bugüne kadar gelebildiği için bizim ilgimizi özellikle çekebilmektedirler. O avantajlı özellikler dikkatimizi çektiği için neden evrimleştiklerini sormaktayız. Dolayısıyla evrimle ilgili sorduğumuz sorularda "avantajlı olduğu için" cevabının, toplam cevabın bir parçası olması kaçınılmazdır. Bu, son derece normaldir. Evrim, canlıların bulundukları çevreye nesiller içerisinde adapte olma sürecidir. Bu süreçte avantajlı özelliklerin seçilip diğerlerinin elenmesi çok normaldir. Bu, bir totoloji yaratmaz. Bu konuda daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Dolayısıyla evrimsel biyolojide de, bilimde de "neden" sorusuna geniş bir yer vardır. Fakat sorunun hem bilimin, hem de felsefenin alanını kapsadığı, dolayısıyla kafa karıştırıcı (ama bir o kadar da kışkırtıcı) olduğu doğrudur. Yapılması gereken soruyu tek bir alanın tekeline vermeye çalışmaktan ziyade, hangi tip "neden" sorularının hangi düşünsel alanın (bilim mi felsefe mi) içerisinde yer aldığını tespit etmek daha isabetli, doğru ve faydalı olacaktır. Ancak o noktadan sonra, eğer ki bilimin alanındaysa, gerçek ve nihai cevaplar aramamız ve bunları bulmamız mümkün olacaktır.

Bilimde "Neden?" ve "Nasıl?" sorularının yeriyle ilgili daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

Bu Makaleyi Alıntıla
Okundu Olarak İşaretle
22
0
  • Paylaş
  • Alıntıla
  • Alıntıları Göster
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Bize Ulaş
Yukarı Zıpla

İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.

Soru & Cevap Platformuna Git
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Muhteşem! 8
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 5
  • Tebrikler! 4
  • Bilim Budur! 4
  • Umut Verici! 2
  • Merak Uyandırıcı! 2
  • Güldürdü 1
  • İnanılmaz 0
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
  • İğrenç! 0
  • Korkutucu! 0
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 05/11/2024 18:23:50 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/3867

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Keşfet
Akış
İçerikler
Gündem
Göz
Fil
Mitler
Hominid
Sinirbilim
İklim Değişikliği
Karar Verme
Veri Bilimi
Charles Darwin
Hayvan Davranışları
Kanıt
Maske Takmak
Entomoloji
Kimya
Kırmızı
Kurt
Kelebek
Astronomi
Etimoloji
Yılan
Protein
Geometri
Arkeoloji
Pandemik
Atom
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Bugün Türkiye'de bilime ve bilim okuryazarlığına neler katacaksın?
Gündem
Bağlantı
Ekle
Soru Sor
Stiller
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Aklınızdan geçenlerin bu platformda bulunmuyor olabilecek kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Sosyal
Yeniler
Daha Fazla İçerik Göster
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
Evrim Ağacı'na Destek Ol

Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.

Evrim Ağacı'nı Takip Et!
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
Bu Makaleyi Alıntıla
Evrim Ağacı Formatı
APA7
MLA9
Chicago
Ç. M. Bakırcı. Evrimsel Biyolojide "Neden" Sorusu: Tinbergen'in 4 "Neden" Sorusu. (12 Eylül 2015). Alındığı Tarih: 5 Kasım 2024. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/3867
Bakırcı, Ç. M. (2015, September 12). Evrimsel Biyolojide "Neden" Sorusu: Tinbergen'in 4 "Neden" Sorusu. Evrim Ağacı. Retrieved November 05, 2024. from https://evrimagaci.org/s/3867
Ç. M. Bakırcı. “Evrimsel Biyolojide "Neden" Sorusu: Tinbergen'in 4 "Neden" Sorusu.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, 12 Sep. 2015, https://evrimagaci.org/s/3867.
Bakırcı, Çağrı Mert. “Evrimsel Biyolojide "Neden" Sorusu: Tinbergen'in 4 "Neden" Sorusu.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, September 12, 2015. https://evrimagaci.org/s/3867.
ve seni takip ediyor

Göster

Şifremi unuttum Üyelik Aktivasyonu

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close