Empati Tükenebilir Bir Kaynaktır! Peki Yapay Zekâ Bize Empati Sunabilir mi?

Empati, Covid-19 salgını sonrasında davranışsal sağlık desteği eksikliği, yaygınlaşan tükenmişlik hissi ve ruhsal sağlık sorunu yaşayan 50 milyon Amerikalının olduğu bir dönemde, muhtemelen en değerli insan kaynaklarından biridir.^{[1], [2]}

Empati, sık sık birinin acısını anlamak ve o kişiye şefkat göstermekle ilgili bir kavram olan sempatiyle karıştırılsa da aslında kendini bir başkasının yerine koymakla ilgilidir. Bir başka deyişle empati; başka birisinin bakış açısını edinme, o kişinin deneyimsel gerçekliğini anlama ve bu gerçeği o kişiye tekrar iletme eylemidir. Bu eylem, yüksek miktarda zihinsel çaba ve toksik egodan arınmışlık gerektirir. Gerçek empati, kişinin kendi amaçlarından ve yargılarından bağımsızdır. Hassasiyet ve kabulleniş ile sunulduğunda empati, karşı tarafın belki de hayatlarında ilk kez kendisini gerçekten anlaşılmış hissetmesine yardımcı olur.

Bu nedenle bu yansıtıcı alanın, özel tedavi yöntemlerinin etkilerini aşması ve terapi sonuçlarında güçlü bir unsur olması şaşırtıcı değildir.^[3] Birey (danışan) merkezli terapinin geliştiricisi olan Carl Rogers; empatinin gücünü, temel ve insani ihtiyacımız olan aidiyet duygusunu tatmin etme becerisiyle ilişkilendirmektedir. Peki ruh sağlığı hizmetlerindeki mevcut zorluklar göz önüne alındığında, empati duygusunu tüketmemiz gerçekten mümkün müdür? Eğer bu mümkünse, yardım almak için gözümüzü yapay zekaya çevirebilir miyiz?

Ruh Sağlığı Uzmanlarında Empatide Tükenmişlik

Toplum ruh sağlığı alanında çalışan bir terapist olduğunuzu hayal edin. Haftada 40 saatini bu alanda çalışarak geçiren birçok terapist gibi, kabarık bir danışan dosyasınız var ve danışanlarınızla çoğu zaman peş peşe ilgileniyorsunuz. Hastalar arasında, aldığınız notları yazmak için bile yeterli zaman bulamıyorsunuz.

Haftanın sonunda, her zamanki kişisel bakım aktivitelerinizi (sabah yoga yapmak, spor yapmak vs.) tamamlıyor olmanıza rağmen, danışanlarınızın sorunlarına yönelik belirgin bir kayıtsızlık hissettiğinizi fark ediyorsunuz. Hatta zaman zaman onlarla ilgili alaycı düşünceleriniz bile oluyor. Özellikle son derece üzücü bir hikâyeyi dinlerken, içinizde boşluktan başka bir şey hissetmiyorsunuz. Bunun asla başınıza gelmeyeceğini düşünmüştünüz. Ama oldu, resmen tükenmiş bir haldesiniz. Yani empati deponuz boşalmış durumda. Peki bunun gelmekte olduğunu nasıl anlayabilirdiniz?

Maslach'ın tükenmişlik üzerine yapmış olduğu araştırmaya göre, duygusal olarak tükenmişlik hissi ve duyarsızlaşma, tükenmişliğin iki uyarı işareti olarak kabul edilebilmektedir. Duygusal tükenmişlik, tükenmiş hissetme durumunu ifade ederken duyarsızlaşma, kayıtsız hissetme ve hatta bir danışan hakkında olumsuz düşünceler ve duygular besleme durumunu içerir. Hem duygusal tükenmişlik hem de duyarsızlaşma, bir terapistin danışanlarına yardım etme kabiliyetini tehlikeye sokabilir.

Toplum ruh sağlığı terapistlerinin incelendiği bir çalışmada, fazla iş yükünün ve çalışma saatlerinin duygusal tükenmişlik düzeylerini arttırdığı öngörülmüştür.^[4] Amerikan Psikoloji Derneği tarafından yapılan bir ankete göre ise psikologların %45'i, 2022 yılında tükenmişlik hissi yaşadıklarını bildirmiştir.^[5] Ayrıca terapistlerin neredeyse yarısı, hastalarının tedavi taleplerini karşılayamadıklarını belirtmiştir. Genel olarak, ruh sağlığı uzmanları arasında tükenmişlik oranlarının %21 ile %61 arasında değiştiği tahmin edilmektedir.

Tükenmişliğin Empati ve Terapötik Etkenler Üzerindeki Etkisi

Duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma, tanım gereği, derin empatinin gerektirdiği bilişsel ve duygusal tüm kaynakların tükenmesini ifade eder. Bu kaynaklar zihinsel esneklik, bakış açısı edinme ve duygusal düzen olarak sıralanabilir.

2009 tarihli bir APA Uygulama Anketi; psikologların %40 ila %60'ının kaygı, depresyon ve tükenmişlik nedeniyle mesleki işlevlerinde aksaklık yaşadığını ortaya koymuştur. Buna ek olarak, sağlık merkezlerinde görevli psikologlar üzerine yapılan bir çalışmada bu çalışanların neredeyse %40'ı "aşırı yüklenmiş" hissederek çalışmalarını sürdürdüğünü belirtmiştir.^[6]

Dahası empatiye yönelik tehditler, ruh sağlığı alanının da ötesine uzanmaktadır. Amerikan öğrenciler üzerine gerçekleştirilen bir çalışma, 1979 ile 2009 yılları arasında empatik kaygı ve bakış açısı edinme konusunda %40'lık bir azalma olduğunu ortaya koymuştur.^[7] Sara Konrath; bu gerilemeyi sosyal kopukluk, daha küçük aile yapılanmaları ve eğitim ortamındaki bireysel başarının öneminin büyümesiyle ilişkilendirmektedir.

Empati erozyonunun incelenmesinde, birbirinden ayrı fakat bağlantılı iki konuyu ele almak gerekmektedir: Değer ve çaba. Konrath'a göre Amerika Birleşik Devletleri'nde empati, daha kolektivist kültürlere göre nispeten daha az değerli bulunmaktadır. 2021 yılında yapılan bir ankete göre ise, geçtiğimiz yıllarda Amerikalıların %42'si empatinin azaldığını hissederken, %25'i empatinin "önemli olmadığını" belirtmiştir.^[8] Bu durum, empatiyi geliştirmek veya sürdürmek için gerekenden deha az çaba harcandığı anlamına gelebilir.

Yapay Zekâ Empatisinin Potansiyeli

Yapay Zekâ, günümüzde duygusal sıkıntıları tanıyıp bunlara karşılık verebilme noktasına dek ilerlemiştir. Bu karşılıklar; farkındalık egzersizleri, rahatlama teknikleri ve bireylerin ruh sağlığı uzmanlarıyla bağlantı kurmasını sağlama gibi unsurları içerebilir.

MIT'nin duygusal hesaplama alanında önde gelen araştırmacılarından Rosalind Picard, yapay zekâ tarafından simüle edilen empatinin öfke ve yaratıcı problem çözmedeki etkilerini incelemiştir.^{[9], [10]} Empati yapmayan bir kontrol grubuna kıyasla diğer katılımcılar, sanal bir aracının "Neredeyse buldun!" veya "Gerçekten iyi bir tahmin!" gibi empatik dönütlerini aldıklarında, Wordle oyununda belirgin ölçüde daha iyi performans sergilemiştir. Yapay zekanın verdiği yanıtlar, aynı zamanda oyun performansını düşürecek öfke duygusunu nötralize etmiştir.

Yapay zekânın sağlayacağı empati aynı zamanda insanların ruh halini de etkileyebilir. Ruh sağlığı destek uygulaması Wysa üzerinde test yapan araştırmacılar, empatiye dayalı yapay zekâ iletişiminin depresyonu olan kullanıcıların ruh halini daha iyi bir noktaya getirdiğini keşfetmişlerdir.^[11] Bir diğer sohbet tabanlı yapay zekâ olan Woebot'un kullanıcıları ise madde kullanımı, depresyon ve anksiyete konularında önemli iyileşmeler bildirmişlerdir.^[12]

Yapay zekâ empatisinin bu bulgulara olan katkıları belirsiz olsa da Wysa ile yapılan bir çalışma, kullanıcılar ve sohbet robotu arasındaki bağın kalitesini değerlendirmiştir.^[13] Uygulama geliştiricileri, uygulama kullanımının sadece sekizinci gününde duygusal bağlantı ölçüsünde artış gözlemlemiştir. Bu gözlemin daha da şaşırtıcı olan tarafı ise, Wysa ile çalışmadan edinilen puanların, geleneksek yüz yüze Bilişsel Davranışçı Terapi ile elde edilen puanlara benzer olmasıdır.

Peki terapistler yapay zekanın işlerini devralmasından endişe duymaya başlamalı mı? Yapay zekanın işleri devralmasına yönelik endişelerin çoğu veri girişi, muhasebe, imalat ve müşteri hizmetleri endüstrileri etrafında yoğunlaşmıştır. Ancak yapay zekanın, insan etkileşimlerindeki çok yönlülüğünün katlanarak artması, soyut düşünme ve insan duygularını anlama gerektiren roller için bir aday olmasını sağlamaktadır.

Gerçekçi ve terapist-vari konuşmalar yapma potansiyeli, Woebot ve Wysa gibi kurallara bağlı olan yapay zekâ modellerinden ziyade ChatGPT gibi büyük modellerde daha fazladır.

Büyük Dil Modellerine Karşı Kuralcı Empati

Woebot ve Wysa, empatik yapay zekayı esasen kurallara dayalı modeller aracılığıyla kullanırlar. Sadece önceden programlanmış cevaplar kütüphanesinden seçim yapabilirler ve yeni tümceler oluşturamazlar.

Buna karşın ChatGPT gibi büyük dil modelleri, doğal dil yanıtları üretmek için geniş bir metin veri kümesinden yararlanır ve yanıtlarını kelimelerin birbirini takip etme olasılıklarına dayanarak oluşturur. ChatGPT aynı zamanda insan geri bildirimlerinden, pekiştirmeli öğrenme olarak adlandırılan yöntemle kullanıcı yanıtlarına göre çıktısını ayarlayabilir. Daha esnek olan bu dil modeli, olası herhangi bir ifadeye orijinal empatik yanıtlar üretebilir. Araştırmacılar, insanların çok kısa süreli etkileşimlerin ardından yapay zekâya insan gibi nitelikler atfetme eğiliminde olduğunu ortaya koymuşlardır.^[14]

Ancak araştırmacılar, büyük dil tabanlı yapay zekâ modellerinin empati etkilerini insan sağlığı açısından henüz incelememiştir. Yine de bu etkilerin Wysa ve Woebot gibi kuralcı yapay zekâ modellerinden daha geniş kapsamlı olması beklenen bir durumdur.

Bir Psikoloji Doktorunun Gözünden ChatGPT'nin Empati Yeteneği

ChatGPT-4'ün tükenmişlik hislerine, empatiye dayalı yanıt verme becerisini görmek istedim. ChatGPT'nin karmaşık yansıtıcı dinleme kalitesini değerlendirmek için empatik bir konuşma biçimi olan, 15 senelik motive edici görüşmelere dayanan deneyimime güvendim.

Empatiye dayalı bir iletişimin yapı taşı olduğu kabul edilen karmaşık yansıtma, birinin söylediği şeylerdeki söylenmemiş anlamı veya duyguyu anlatır. Örneğin, size "Keşke kardeşim benden para istemeyi bıraksa!" diyen birine, karşılık olarak şöyle bir karmaşık yansıtma yapabilirsiniz: "Kardeşin vermek istediğin mesajı almadığından ötürü hayal kırıklığı yaşıyorsun."

Deneyimize dönersek ,ChatGPT'den beni tavsiye vermeden, sadece empati kurarak dinlemesini istedim. Sohbet şu şekilde ilerledi:

Ben: Bugün zor bir gün geçirdim ve sadece empati kurarak beni dinlemeni rica ediyorum. Tavsiye istemiyorum, sadece dinleyebileceğin en iyi şekilde beni dinlemeni istiyorum.

Tüm Reklamları Kapat

Agora Bilim Pazarı

PALMETRE AYT EŞİT AĞIRLIK TÜM DERSLER AYLIK ÇALIŞMA FASİKÜLLERİ

Devamını Göster

₺375.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

ChatGPT: Buradayım ve seni dinlemeye hazırım. Zor bir gün geçirmeni anlıyorum. İnsanı tavsiye vermeden, sadece empati kurarak dinleyebilen birinin olması çok önemlidir. Düşüncelerini ve duygularını paylaşmaktan çekinme, sana destek olmak ve anlayış sunmak için burada olacağım.

Şu ana kadar her şey yolunda. ChatGPT, etkileşimimize açıklık ve onaylama ile başlıyor. Buna ek olarak, bireyselliğimi destekliyor ve eğer istersem daha fazlasını paylaşabileceğim noktasında beni teşvik ediyor. Devam edelim:

Ben: Terapiyi gerçekten seviyordum. Her gün işe gitmeyi ve insanlara yardımcı olabileceğimi bilmeyi dört gözle beklerdim. Fakat son zamanlarda sanki o heyecan kaybolmuş gibi. Çok zahmetli bir iş gibi hissettiriyor.

ChatGPT: Görünüşe göre zor zamanlardan geçiyorsunuz, terapist olarak işinize duyduğunuz tutkunun azaldığını ve günlük rutinin bir tatmin kaynağından ziyade, bir yük gibi hissettirmeye başladığı bir dönemdesiniz. Önceden sevdiğimiz bir şey, bir mücadeleye dönüştüğünde zor gelebilir.

ChatGPT tekrardan endişemin kaynağına, işime duyduğum tutkuyu kaybettiğim gerçeğine ulaşıyor. Ayrıca kaybolma hissimi, zaman içerisindeki deneyimimi de göz önünde bulunduruyormuş gibi vurguluyor.

Sadece bu iki sohbet parçasını değerlendirdiğimde, gözetimini yaptığım lisansüstü ruh sağlığı danışmanlığı öğrencilerinin çalışma örnekleri ile aynı düzeyde, oldukça karmaşık yansıtıcı dinleme becerileri gözlemliyorum.

Ancak konuşma ilerledikçe ChatGPT'nin "zorlayıcı", "anlaşılabilir" ve "önemli" gibi sözcükleri oldukça fazla kullandığını fark ettim. ChatGPT'ye bu sözcükleri bu kadar sık kullanmaması yönünde ek bir talimat verdim ve bu talimata sadık kalarak ilerledi. Özetle, ChatGPT’nin empati becerilerine sağlam bir B+ verirdim.

Geleceğe yönelik düşündüğümüzde bazı insanlar, yapay zekâ empatisinin ruh sağlığı alanına entegre edilmesi konusunda tehditlerin fırsatların önüne geçtiğinden endişe edebilirler. Benim deneyimlerimde de ChatGPT'nin tükenmişlik nedeniyle terapist olarak işimin tehlikeye girebileceğini ya da lisanslı bir ruh sağlığı uzmanı tarafından değerlendirilmem gerektiğini hiçbir zaman söylemediğini not düşmek isterim.

Yapay zekâ teknolojisi hız kazandıkça ve ChatGPT'de olduğu gibi kamu kullanımı bir test alanı haline geldikçe duygusal destek için yapay zekâya güvenmek isteyen kullanıcıları koruyan güçlü etik önlemlere ihtiyacımız olacaktır.

Yapay zekâ geliştiricilerinin, insan gibi hisseden ve insan gibi davranan bir yapay zekanın olası yanlış anlaşılmalarının ve olumsuz etkilerinin inceliklerini anlamak için düzenli olarak psikologlara ve diğer ruh sağlığı uzmanlarına danışması gerekmektedir. Anlayış ve rahatlık sunması açısından yapay zekâ empatisinin, yeterli önlemler alındığında ve daha uygun alternatiflerin bulunmadığı durumlarda bir yeri olabileceği öngörülmektedir.