Cui Bono: Yaşanan Bir Olayın "Kimin Yararına?" Olduğunu Sormak Neden Önemlidir?
- Özgün
- Kriminoloji
- Sosyal Psikoloji
Cui bono, "kimin yararına" anlamına gelen ve belirli bir olayın sorumlularının yüksek bir ihtimalle bundan kazanç elde etmek isteyenler olduğunu öne süren Latince bir kalıptır. Örneğin bir suç işlenmişe "cui bono", suçu işleyen kişinin muhtemelen bundan faydalanan birisi olduğunu öne sürer.
"Cui bono", çeşitli durumlarda muhakeme sürecinizde kılavuzluk edebileceği için kullanışlı bir ilkedir. Dolayısıyla bu makalemizde cui bono konsepti hakkında daha fazlasını öğrenecek, kullanımıyla ilgili örnekler görecek ve onu olabildiğince verimli bir şekilde pratiğe dökmek için ne yapabileceğinizi anlayacaksınız.
Cui Bono Nedir? Nerelerde Kullanılır?
Cui bono ilkesini uygulamak için, belirli bir olayın niçin meydana geldiğini veya ileride gelebileceğini anlamaya çalışırken kendine "Bundan kim faydalanır?" sorusunu sormanız gerekir. Söz konusu olaydan birisi ne kadar faydalanırsa, ondan sorumlu olmaları ihtimali de o kadar fazla olur.
Cui bono ilkesi sık sık cezai soruşturma ve duruşma alanlarında kullanılır. Bu durumlarda, bilhassa belirli bir suçu kimin işlediğini saptamaya çalışırken, kimin o suçtan bir çıkar elde ettiğini bulmak, çıkar elde edenlerin o suçtan sorumlu olma ihtimallerinin yüksek olmasından ötürü bu ilkeyi kullanmak faydalıdır.
Ancak, cui bono ilkesi birçok başka durumda da uygulanabilir. Örneğin:
- Cui bono, sosyal medyada yanlış bir bilginin yayılmasından kimin sorumlu olduğunu bulmaya yardımcı olabilir.
- Cui bono, yeni bir teknolojiyi engelleyecek bir mevzuat için kimin baskı yaptığını açığa çıkarmaya yardımcı olabilir.
- Cui bono, iş yerinde problemler yaratabilecek yeni bir harekete kimin önayak olduğunu bulmaya yardımcı olabilir.
Cui Bono'yu Uygulamanın Avantajları
Cui bono’nun ilk ve en dikkate değer avantajı, düşünme sürecinizi tasarlamanıza ve üzerinde düşündüğünüz eylemler veya olayların sorumlularının kim olduğunu öğrenmenize yardımcı olmasıdır.
Fakat bunun yanı sıra kendinize "Cui bono?" diye sormak, başka şekillerde de yardımcı olabilir: Kendinize "Cui bono?" diye sormanın bir başka avantajı, bunu yapmanın insanların söz konusu olaydan nasıl faydalandığını ve sonrasında nedenlerinin ne olduğunu anlamanız için sizi teşvik edebilmesidir. Örneğin, iş yerindeki yönetim tartışmalı yeni bir planı devreye soktuğunda, kendinize onların böyle yaparak nasıl bir fayda sağladıklarını sormak, neden böyle yapmayı seçtiklerini anlamanıza yardımcı olabilir.
Buna ek olarak, "Cui bono?" diye sormak, insanların genellikle cömertlikle yaptıklarını söyledikleri şeyleri gerçekte ne amaçlarla yaptıklarını anlamanıza yardımcı olabilir. Örneğin, bilimsel olmayan yanlış bilgilerle veya asılsız komplo teorileri ile mücadele ederken "Cui bono?" diye sormak, bu tarz yalanları organize eden kişilerin ve grupların birçoğunun onlardan finansal veya sosyal bakımdan yarar sağladığı gerçeğinin altını çizmeye yardımcı olabilir - ki bu da onların kanılarının ön yargılarla dolu olduğu ihtimalini doğurur.
Cui Bono'yu Kullanırken Dikkat Etmeniz Gerekenler
Aşağıdaki kısımlarda bu ilkeyi mümkün olduğunca verimli bir şekilde uygulamanıza yardımcı olacak birtakım ipuçları ve yönergeler göreceksiniz.
Cui Bono'nun Sadece Genel Bir Kanıdır!
Akılda tutulması gereken önemli bir uyarı, "cui bono"nun yararlı bir genel kanı olmasına rağmen, sizi doğru sonuca ulaştırması garanti olan bir ilke olarak görülemeyeceğidir. Bundan ziyade cui bono ilkesi, bir dizi gözlemin en muhtemel açıklamasını bulmamıza olanak sağlayan tümevarımsal çıkarım için uygundur; fakat tümdengelimli akıl yürütmenin aksine, bizi mutlaka doğru olan bir açıklamaya ulaştırmaz.
Bu da demek oluyor ki cui bono, genellikle belirli bir davranış biçiminin sorumlusunun kim olduğunu öğrenmeye çalışırken sizi doğru yöne yönlendirse de bu ilkenin sizi yanlış sonuca ulaştırabileceği zamanlar da vardır.
Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.
Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.
Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.
Örneğin belirli bir davranış biçiminden en çok yarar sağlayabilecek kişinin o davranışla hiçbir alakası olmaması da mümkündür. Bunun absürt ama öğretici bir örneği şudur: Balıklar, deniz seviyesinin yükselmesinden muhtemelen faydalanacakladır; ancak deniz seviyelerinin yükselmesinden balıkların sorumlu olduğunu varsaymak yanlıştır.
Genel olarak cui bono, bazı durumlarda sizi doğru yola yönlendirse de bu ilkenin bir şeyden en çok kazanç elde edecek olanların o şeyden sorumlu olmalarının şart olduğunu öne sürmediğini unutmamak önemlidir. Bundan ziyade bu ilke, basitçe bir şeyden kazanç elde edecek olanların o şeyden sorumlu olmalarının kuvvetle muhtemel olduğunu savunmaktadır.
Cui Bono, Yapbozun Sadece Bir Parçasıdır!
Bir eylemin sorumlusunu bulmaya çalışırken cui bono sorusu, sormanız gereken sorulardan sadece bir tanesidir çünkü diğer faktörler de hesaba katılmalıdır. Aşağıdaki durumları örnek alabilirsiniz:
- Birisinin belirli bir eylemden kazanç sağlaması, o eylemi o kişi yaptı demek değildir. Bu, belirli bir eylemden birden çok ve tamamen ayrı tarafların kazanç sağladığı durumlarda özellikle belirgindir.
- Onların yararına olmasa bile ve hatta onlara zarar verse bile insanların bir eylemi gerçekleştirmesi mümkündür. İnsanların kasıtlı olmadan veya eylemlerinin sonuçlarının farkında olmadan bir şeyler yaptığı durumlar buna örnek verilebilir.
- Birisinin haberi olmadan araştırıldığı bir eylemden kazanç sağlaması mümkündür. Bu durumda sadece eylemden faydalanan kişinin kim olduğuna odaklanmak size yardım etmeyecektir.
Bu bakımdan, bir eylemin sorumlusunu bulmaya çalışırken cui bono dışındaki diğer faktörleri de göz önünde bulundurmak önemlidir.
Bunun için kullanabileceğiniz ve cezai soruşturma alanında yaygın olan bir sistem, eyleme dahil olan tarafların araçlarını (İng: "means"), nedenlerini (İng: "motives") ve imkanlarını (İng: "opportunity") inceleme etrafında döner:[1]
- Araçlar, söz konusu aksiyonu hayata geçirmek için gerekli olan aletler ve yeteneklerle ilgilidir. Örneğin, bir suçu işleyebilecek araçlara sahip olmak, o suç işlenirken kullanılan aletlere ulaşımın olmasını içerebilir.
- Nedenler, cui bono sorusuyla ilgilidir ve özellikle insanların söz konusu eylemden nasıl yarar sağladıklarını sorgular. Örneğin, bir suçu işlemenin arkasında yatan yaygın nedenlerden biri, paradır.
- İmkanlar, söz konusu eylemi mümkün kılan birtakım koşulların karşılanıyor olabilmesiyle ilgilidir. Örneğin, bir suçu işlemek için imkana sahip olmak, suçun işlendiği saatte suçun işlendiği bölgede bulunmayı içerebilir.
Ancak bir eylemi hayata geçirmek için yeterli nedenlere sahip olmanın, onu o kişinin yaptığı anlamına gelmemesi gibi, araçlar ve imkanlara sahip olmanın da o anlama gelmediği ve hatta üç faktöre de sahip olan birinin masum olabileceğinin mümkün olduğu mutlaka hatırlanmalıdır. Suçu kanıtlanana kadar herkes suçsuzdur!
Buna rağmen sadece cui bono faktörünü hesaba katmak yerine bütün bu faktörleri hesaba katmak, olaylar üzerine daha kapsamlı bir değerlendirme yapmanıza olanak sağlar - ki bu da bir olayın sorumlularını bulma yeteneğinizi geliştirecektir.
Aktif Yanlış Yönlendirmelere Dikkatli Edin!
Bazen insanların belirli bir eylemin sorumlusunu bulmaya çalışanları yanlış yönlendirmek için cui bono ilkesini kullandıklarını unutmamak önemlidir. Örneğin bir suçun faillerinin, o suçtan sanki başka birisi kazanç sağlıyormuş gibi göstermeye çalışmaları mümkündür; böylece dikkati üzerlerinden dağıtmış ve diğer kişiye çamur atmış olurlar.
Bu da cui bono ilkesinin kullanışlı olmasına rağmen, sizi bir eylemin failine kesinlikle götüreceğinin garanti olmadığını anlamanın öneminin bir başka nedenidir.
Bağlantılı İlkeler
Cui Bono'nun Alternatif Bir Anlamı
Bazı durumlarda, "cui bono" terimi, "Kimin yararına?" sorusunu, yukarıda anlatılanlardan farklı bir anlamda kullanılabilir: Bu bağlamda soru, özellikle de bir eylemin muhtemel kazançlarına dayalı olarak o eylemin gerçekleştirilmesinin gerekli olup olmadığını tespit edebilmek için sorulur. Bu durumda cui bono, "Bunu yaparsak bundan kim faydalanır?" veya "Bunu hangi amaç için yapmalıyız?" anlamını taşır.
Örneğin, belirli bir vakfa para bağışlarken "cui bono", bu anlamda bir sorudur ve bağışı yapmanın zahmete değer olup olmadığını tespit etmek için sorulabilir.
Cui Prodest
Cui prodest, "Kimin çıkarı var?" anlamına gelen Latince bir terimdir. "Cui bono"ya benzer bir soruyu sormak için ve özellikle belirli bir eylemden kazanç sağlayanların o eylemden sorumlu olmaları ihtimalinin bulunduğu gerçeğine parmak basmak için kullanılır.
Bu formül ilk olarak Romalı filozof Genç Seneca tarafından Medea adlı oyununda, Medea Jason’a "Bir suçtan kim çıkar sağlarsa, o işlemiştir." sorusunu sorduğunda kullanıldı.
Cui Malo
Cui malo, "Kimin zararına?" veya "Kimin için kötü?" anlamına gelen ve belirli bir eylem veya olaydan kim zarar görür veya görecek sorusunu sormak için kullanılan Latince bir terimdir. Örneğin cui malo, sosyal yapıyı düzenleyen yeni bir yasa çıkarma kararı almadan önce, hangi popülasyonların ondan zarar göreceğini sormak amacıyla kullanılabilir.
"Cui malo?" bazen belirli bir eylemin sonucunda kimin çıkar sağlayacağını ve kimin zarar göreceğini öğrenmek için "Cui bono?" sorusu ile birlikte kullanılır.
"Cui Bono"nun Kökeni
Cui bono teriminin yazılı araçlarda ilk kez kullanılışı Marcus Tullius Cicero (kısaca "Cicero" olarak da bilinir) tarafından verilen ve saygı duyulan Romalı bir konsolos olan Lucius Cassius Longinus Ravilla’ya bu deyişi ithaf eden bir konuşmada görülmektedir:
Romalıların en bilge ve en insaflı hâkim olarak gördüğü şanlı Lucius Cassius’un duruşmalarında tekrar tekrar ‘bundan kim faydalandı’ [‘cui bono fuisset’] sorusunu sorma alışkanlığı vardı. Dünya düzeni böyledir: hiç kimse kâr gütme umudu olmadan bir suç işlemeye kalkışmaz. - Kendi babasını öldürme suçuyla yargılanan Romalı bir vatandaş Sextus Roscius adına Cicero tarafından yapılan savunma konuşması, "Pro Sexto Roscio Amerino" (80 M.Ö.)
Cicero bu konsepti konuşmasının devamında şunu söyleyerek tekrarlar:
Bu vakada, davacının geniş bir mal varlığı olduğunu ve müvekkilimin dilenciliğe sürüklendiğini göz önüne aldığımızda ‘bundan kim faydalandı’ [‘cui bono fuisset’] sorusunu sormaya ihtiyaçları yoktu fakat bundan hiç şüphe olmadığına göre, suç ve şüpheyi fakirden ziyade ganimetin sahibine bağlayacaklardı. - Cicero, ‘Pro Sexto Roscio Amerino’ (80 M.Ö.)
Özet ve Sonuç
- Cui bono, "Kimin yararına?" anlamı taşıyan ve belirli bir eylemden sorumlu olan kişilerin o eylemden kazanç sağlayan kişiler olmasının yüksek bir ihtimal öne sürmek için kullanılan Latince bir kalıptır.
- Örneğin belirli bir suç işlenmişse cui bono, o suçu işleyen kişinin o suçtan kazanç sağlayan bir kişi olduğunun muhtemel olduğunu öne sürer.
- Cui bono ilkesini uygulamak, size sosyal medyada yanlış bir bilgiyi yayan kişinin kim olduğunu öğrenmeye çalışırken olduğu gibi çeşitli durumlarda yardımcı olabilir.
- Cui bono'yu uygularken bu ilkenin sizi sadece doğru yöne yönlendireceğini fakat doğru sonuca kesinkes ulaştırmayacağını akılda tutmak önemlidir.
- Cui bono'yu bir eylemin sorumlusunu tespit etmek için uygularken kimin söz konusu eylemi yapabilecek araçları ve imkanları var gibi ek faktörleri de göz önünde bulundurmakta yarar vardır.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git-
14
-
5
-
3
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- ^ S. G. Pendse. (2012). Ethical Hazards: A Motive, Means, And Opportunity Approach To Curbing Corporate Unethical Behavior. Journal of Business Ethics, sf: 265-279. doi: 10.1007/s10551-011-1037-0. | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 21/12/2024 18:53:28 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/10774
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
