Böcek Yenir mi? Yenilebilir Böcekler, Yüzleşeceğimiz Besin Kıtlığı Sorununa Alternatif Bir Çözüm Olabilir mi?

Entomofoji (böcek yeme), kültürel ve biyolojik olarak böceklerin besin kaynağı olarak tüketilmesidir. Bilimsel olarak böcekler var olan tek eklembacaklılar olmasalar da, "entomofoji" sözcüğü kültürel olarak eklembacaklı tüm hayvanları tüketmeyi kapsar. İnsanların böcek yeme uygulaması tıpta ve biyolojik çalışmalarda antropo-entomofaji olarak da tanımlanır. Günümüzde Asya, Afrika ve Latin Amerika başta olmak üzere ortalama 2 milyar insan 1900'den fazla böcek türünü besin olarak tüketmektedir.

Böceklerin besin kaynağı olarak görülmesinin ana nedeni, özellikle de gelişmemiş ülkelerde beslenme sorunlarını gidermek, ulaşılamayan et, süt ve tahıllardan almaları gereken besin değerlerini alabilmek içindir. Genelde en sık tüketim oranı %31 ile Coleoptera (Kın Kanatlılar), %18 ile Lepidoptera (Pul Kanatlılar), %14 ile Hymenoptera (Zar Kanatlılar), %13 ile Orthoptera (Düz Kanatlılar), ve %10 ile Hemiptera (Yarım Kanatlılar) takımındandır.^{[1], [2]}

Ancak böcek yeme davranışı, sadece gelişmemiş ülkelere özgü bir beslenme prensibi değildir; yakın gelecekte çok daha genel geçer bir besin kaynağı olmaları beklenmektedir: 2050 yılında dünya nüfusunun 9 milyarı bulacağı ve et ile et ürünlerine talebin yılda yaklaşık 455 milyon tona ulaşacağı düşünülecek olursa, nüfusta ve besin talebindeki bu artışın karşılanmasının temel bir sorun hâline geleceği açıktır. Bu sorunla başa çıkabilmek için ihtiyaca oranla tarım alanlarının ve hayvan çiftliklerinin arttırılması, sürdürülebilir uygulamaların benimsenmesi gerekecektir. Bu noktada yenilebilir böcekler, umut vadeden bir gıda kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Gelecek yıllarda sürdürülebilir besin kaynaklarından tek alternatifimiz tabii ki sadece yenilebilir böcekler olmayacaktır; bitkiler, yapay et ve tek hücre proteinleri gibi alternatifler de teknolojinin ilerlemesi ile hayatımıza gireceklerdir.^[3] Bu yazımızda, yalnızca yenilebilir böceklere odaklanacağız.

Wikimedia Commons

Böcek Yeme ve Tiksinme

Böcekler (Lat: "Insecta"), eklembacaklılar (Lat: "Arthropoda") şubesinin bir sınıfına ait canlı türleridir. Insecta sınıfı hayvanlar (Lat: "Animalia") aleminin yaklaşık 3/4'ü oranı ile en kalabalık türünü barındırmaktadır.

Yenebilir böcekler doğal yaşam alanı olarak ormanda yetişmektedirler. Bu tür yenebilir böceklere ilginin artması ve doğal ortamından toplanan böceklerin patojen veya toksik etken gibi risklerinin de bulunması sebebiyle Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), böceklerin yetiştirilmesi, işlenmesi ve pazarlanması konusunda düzenlemeler ve standartlar getirmiştir.^[4] Bu düzenlemeler ve standartlar ışığında böcek endüstrisi gelişmiş, teknolojik donanıma sahip böcek çiftlikleri kurulmuştur. Yenebilir böcek sektörü pazar büyüklüğünün 2017 yılında 55 milyon ABD dolarının üzerinde olduğu kaydedilmiştir ve 2024 yılına kadar %43,5'in üzerinde bir oranla büyümesi hedeflenmektedir.

Yenebilir böcek sektörünün bu denli gelişmiş olmasına rağmen insanların tüketimi konusunda sıkıntılar yaşanmaktadır. Tüketiciler, canlı olarak bu besin alternatiflerini sosyokültürel veya psikolojik etkilerden dolayı tüketmekten kaçınmaktadır; tabii ki ekonomi, din, damak tadı ve mutfak deneyimi gibi faktörler de tüketimi etkilemektedir. Yenebilir böcek kaynaklarının tercih edilmemesinin en büyük sebebi, besinin kullanım ve tüketim şekillerinden kaynaklandığı düşünülmekte, bu alternatif besinlerin canlı olarak tüketilmesi yerine kızartılıp, haşlanıp veya un haline getirilip ekmek veya makarna hamurlarına karıştırılarak tüketilmesinin tercih edilme oranlarını artırdığı gözlemlenmektedir. Böcek tüketmeyi isteyen bireylerin ise yenebilir böceklerin faydalarını bilen, daha önce bu gıdaları denemiş ve tüketim formunu (bütün, un vb.) seçen kişiler olduğu bulgulanmaktadır.

Amerika'da ve Hindistan'da yaşayan kişilere yapılan bir ankette böcek yememeye karşı en çok benimsenen tavrın "tiksinme" olduğu; aynı ankette baskın seçenek olarak karıncanın en lezzetli, fakat hamam böceğinin ise en tatsız besin olarak seçildiği bulgulanmıştır. Ayrıca aynı ankette katılımcılar, yenebilir böcekleri un halinde tüketmeyi daha çok tercih ettiklerini belirtmişlerdir.^[5] Yapılan uluslararası bir çalışmada, böcek unu bulunan bir gıdayı deneme istekleri 13 ayrı ülkede değerlendirilmiş ve 8 ülkeden gelen katılımcılar "tiksinme" sebebi ile gıdayı deneme isteklerinin olmadığını belirtmişlerdir. Alman tüketiciler arasında yapılan başka bir çalışmada ise tüketiciler böceklerin çevreye en az zararda üretildiklerinden ve olumlu sağlık etkilerinin olması sebepleri ile yenebilir böcekleri tercih edebileceklerini ancak tiksinme ve isteksizlik gibi nedenler ile böcek tüketiminden geri çekildiklerini belirtmişlerdir.^[6] Ülkemizde ise 2018 yılında bir grup gençle yapılan çalışmada entomofajiyi reddetme nedeni baskın olarak "tiksinme" olarak bulgulanmıştır.^[7]

Wikimedia Commons

Böcek Yemeye Teşvik

2013 yılında Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından yayınlanan Yenebilir Böcekler: Gıda ve Yem Güvenliği için Gelecek Beklentileri adlı raporda yenilebilir böceklerin gelecekte sürdürülebilir bir yiyecek olacağı savunulmuş ve rapordan sonra tüketicilerin ve medyanın böcek tüketmeye olan ilgisi artmıştır. Ayrıca 2021 yılının ocak ayında Avrupa Gıda Güvenliği Kurumu (EFSA) yayınladığı yönetmelikte Sarı Un Kurdunun (Lat: "Tenebrio molitor larva") tüketimini onaylamıştır.^[8] Bu yönetmelikle beraber böcek tüketiminin hayatımızda daha fazla yer alacağı öngörülmektedir.

Böcek bazlı besin üreten şirketler insanlığı böcek yemeye teşvik etmeye yönelik çalışmalar yapmaktadır. Cırcır böcekleri ile protein barları üreten bir şirketin kurucuları arasında olan Greg Sewitz bir röportajında insanları böcek yemeye nasıl alıştıracaksınız sorusuna şu şekilde cevap veriyor:^[9]

Şu anda Maine'deki mahkumlara haftada ikiden fazla ıstakoz sunmak yasadışı çünkü sömürge döneminde mahkumlar çok sık ıstakoz yedikleri için isyan ettiler! Zamanla şefler ıstakozu itibarlı mutfaklarda kullanmaya başlayınca yemeğin itibarı değişti.

Wikimedia Commons

Wikimedia Commons

Yenilebilen Böcek Türleri

Her böcek yenilemediği gibi, bir sınıfa ait her böcek türü de yenmeyebilir. Örneğin tüm çekirge türleri yenmez. Böcekler zengin fosfolipit, trigliserit, sterollerden oluşur. Yenilebilir böcekler et, balık ve bitkisel yağlar gibi gıda tüketim maddelerinde bulunan yağ ve protein içeriğinin çoğunu oluştururlar. Sıkça tüketilen bazı böcekler şunlardır:

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

• Cırcır Böceği (Cicada ordi): Böcek yiyiciliğinde en yaygın rastlanılan türlerden biri olan Cırcır böcekleri protein, yağ ve karbonhidrat açısından zengin içeriğe sahiptirler. Kalsiyum, potasyum, magnezyum, fosfor gibi vitaminler barındırırlar. Aynı zamanda böcek yetiştiriciliğinde yaygın olarak tercih edilen bir türdür.
• Çekirge: Çekirgeler özellikle Japonya ve Vietnam'da oldukça yaygın biçimde tüketilir. Haşlama ve kızartma biçiminde pişirilmeleri popüler tüketim tercihlerdir. Yüksek protein içerirler, fakat her çekirge türü tüketilmez. Arphia fallax, Locusta migratoria türleri en çok tüketilen çekirgeler arasındadır.
• İpek Böceği (Bombyx mori): İpek böceği, sadece besin yetiştiriciliğinde değil "ipek kumaşı" olarak bilinen kumaş yapımında da rol oynar. İçeriğinde aminoasitler ve mineraller bulunur. Ancak erişkin hali tüketilmez. Pupa hali tüketilmeye uygundur ve yerliler tarafından tüketilir.
• Güveler: Güvelerin erişkinlik dönemi, vücutlarının tüylerle kaplı olduğu dönemdir. Bu yüzden kelebek ve güveler gibi tüylü olan böcekler, erişkinliğe ulaşmadan pupa ya da koza evresinde tüketilirler. Kızartma, haşlama veya tütsüleme bu böceklerin pişirme yöntemleri arasındadır.

Alternatif Besin Olan Böceklerin Üretilmesinin Faydaları

Yenebilir Böcekler ve Sürdürülebilirlik

Yazının başında da değinildiği gibi nüfusla beraber artan et ve hayvansal protein ihtiyacını karşılamak için büyükbaş ve küçükbaş üretiminde yüksek oranda artış olacaktır. Çiftlik hayvanların sayısının artmasıyla tükettikleri yem miktarları da artacaktır. Böceklerin tükettikleri yem miktarı oldukça az olduğu gibi, böcekler, insan veya hayvan atıkları ile de beslenebilmektedir. Bu beslenme biçimi ile böcekler organik atıkların değerlendirilmesine, dönüştürülmesine ve çevrenin temizlenmesine katkı sağlayabilirler.

Yapılan bir araştırmada ev cırcır böceğine (Lat: "Acheta domesticus") geleneksel çiftlik üretiminde kullanılan yem miktarı ile eşit miktarda yem verilmiş, bu böceklerin domuz ve yavru kümes hayvanlarından 2 kat, koyundan 4 kat, danadan 6 kat daha fazla gıda dönüşümü yaptığı gözlemlenmiştir.^[10] Bununla beraber böcekler, çevreye büyükbaş çiftlik hayvanlarına nazaran yok denecek kadar az oranda metan, sera gazı ve amonyak yayarlar.

Tarla bitkileri, çiftlik hayvanları ve kanatlı hayvanlar ciddi oranda su tüketmektedir. İnsan kullanımının da ortak olduğu bu israfa iklim değişikliğinin getirdiği su kıtlığının da eklenmesiyle yaşanacak ciddi su krizlerinin gelecek senelerde, özellikle nüfusun 9 milyar olacağı düşünülen 2050'li yıllarda kaçınılmaz bir su kıtlığına sebep olması beklenmektedir. Tarım bitkilerine, çiftlik hayvanlarına ve insanlara oranla çok daha az su tüketen böceklerin bir başka faydası da bu alanda ortaya çıkmaktadır.

Tarımsal üretim ve hayvansal üretim için büyük alanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Tarım alanlarını genişletmek için çiftçiler, orman arazilerinde bulunan ağaçları kesip orman alanlarını tahrip ederek tarımsal gıda üretiminde toprak kalitesinin giderek azalmasına sebep olmakta ve tarım faaliyetleri ile erozyon riskini artırmaktadır. Böcek üretiminde büyük arazilere gereksinim olmadığı gibi küçük alanlarda yüksek verimliliğe ulaşabilme imkânı da vardır.^[1]

Yenebilir Böceklerin Besin Değerleri

Literatürde böceklerin besin değerleri üzerine çok sayıda çalışma yer almamaktadır. Böceklerin besin değerleri böceğin türü, uygulanan farklı diyetler, mevsimsel süreçler, yetiştiği yerler, büyüklüğü, metamorfik dönemi (yumurta, larva, pupa ve ergin) gibi çok farklı faktörlere göre değişmektedir.

Böceklerin kuru ağrılıklarının %38 ila %77'sini proteinler oluşturmaktadır. Çoğu böcek türleri 100 gr kuru ağırlıkta (ör. cırcır böcekleri %68,7) kırmızı et (%27,4) ve morina balığına (%28,5) göre daha yüksek oranda protein içerir.^[3] 2016 yılında yayınlanan bir makalede sığır eti ve tavuk eti ile cırcır böceği, palmiye biti larvaları ve yemek kurdunun besin değerleri karşılaştırılmış, karşılaştırmanın sonucunda cırcır böceği, palmiye biti larvaları ve yemek kurdunun sığır eti ve tavuk etine karşı hiçbir besin yetersizliği bulunamamış, aksine insan sağlığı için yararlı olduğu ispatlanmıştır.

FLEISCHATLAS

Yenebilir böceklerin yeterli protein ve enerji alımının yanında insanların aminoasit ihtiyaçlarını da karşılayabildiği bulgulanmıştır.^[11] Yapılan başka bir araştırmada böceklerin içerdiği protein değerleri, kırmızı et ve bitkisel ürünler ile karşılaştırıldığında böceklerin toplam protein seviyesi ve esansiyel aminoasit seviyesi (%50 ila 80 arasında) çerçevesinde yüksek kaliteli proteinlere sahip olduğu ortaya konmuştur. 2019 yılında yapılan bir çalışmaya göre insan vücudunun böcek proteinini sindirilebilirlik oranı cırcır böceği (Lat: "Gryllodes sigillatus") proteininde %76,2, un kurdu (Lat: "Tenebrio molitor") proteininde ise oranın %75,7 olduğu saptanmıştır. ^[6]

Böceklerde en çok bulunan besin proteindir. Proteinden sonra en çok yağ bulunur ve larva döneminde en üst düzey yağ oranına çıkarlar. Böceğin yaşam evrelerine göre vücudunda bulundurduğu yağ oranı değişmektedir ancak ortalama olarak %80 trigliserid ile %20'den az oranda fosfolipid bulundururlar. Yağ asitleri sadece belirli yaşam evrelerinde değil, böceğin tükettiği besine göre de değişebilmektedir. Buna bağlı olarak böcek yağında oleik (tekli doymamış omega-9 yağ asidi), linoleik (çoklu doymamış omega-6 yağ asidi) ve linolenik (omega-3 yağ asidi) asitler ve yüksek oranda palmitik asit dahil olmak üzere C18 (çoklu doymamış yağ asidi) yağ asitleri bulunmaktadır.^[12] Genellikle böceklerde bulunan doymamış yağın oranı doymuş yağdan yüksektir. Un kurdundaki doymamış yağ asitlerinden omega-3 ve omega-6 yağ asitlerinin sığır ve domuzda bulunan yağ asidi değerlerine göre daha yüksek olduğu ispatlanmıştır.^[6]

Böceklerin çözünemeyen kitin tabakaları iyi derecede lif kaynağıdır ve probiyotik etkisi ile bağırsak florasının gelişmesine katkı sağlar, ancak böcekten kitin tabakasının çıkarılıp tüketilmesi de proteinin sindirilebilirliğini arttırmaktadır. Yenilebilir böceklerin bağırsak florasına etkisinin araştırıldığı bir çalışmada günde 25 gr cırcır böceği (Lat: "Gryllodes sigillatus") unu tüketen deneklerden alınan dışkı örneklerinde probiyotik bakterilerilerde 5,7 kat artış saptanmıştır.^[6]

Böceklerde karbonhidratlar genellikle kitin içerisinde bulunur ve kuru ağırlıklarının %5 ila %20'sini karbonhidratlar oluşturmaktadır. Örneğin karbonhidrat içeriği kalkan böceklerinde %6,71 iken, ağustos böceklerinde %15,98'dir.^[6]

Yenilebilir böcek türlerinin antioksidan özelliği de bulunmaktadır, düşük molekül ağırlığına sahip olan lizin ve metionin gibi aminoasitleri barındırdıkları ve bu aminoasitlerin antioksidan özelliklerinin daha fazla olduğu bildirilmiştir. 12 yenilebilir böcek ve 2 eklem bacaklı ile yapılan bir çalışmada elde edilen su ve lipo-çözünür ekstraktların in vitro ortamda (laboratuvar veya yapay ortamda) antioksidan etkileri incelenmiş; çekirge, ipekböceği, cırcır böceği özlerinin taze portakal suyundan 5 kat daha yüksek antioksidan özelliğe sahip olduğu bulgulanmıştır.^[13]

Enerji barlarında yenilebilir böceklerin kullanılmaya başlandığını belirtmiştik. Böceklerin sağladığı enerji türlere göre değişiklik göstermekle birlikte 100 gr yer fıstığı 582 kcal enerji sağlarken Meksika güvesinin (Lat: "Phassus triangularis") 100 gramı 761 kcal enerji sağlamaktadır.

Yenebilir böcekler vitamin ve mineral değerleri açısından da zengindirler. 100 gr tavuk ve sığır eti 1,2 ila 3 mg demir minerali sağlarken 100 gr palmiye böceği (Lat: "Rhyncbophorus phoenicis") 12 ila 31 mg demir minerali sağlayabilmektedir.

Agora Bilim Pazarı

Kolektif Yaşam Seti (12 Kitap)

Bu dizide rutinlerimizi, duygularımızı, dillerimizi, arayışlarımızı, doğa, çevre ve kendimizle ilişki kurma yolarımızı, kendimizi ifade etme, yaratma, gündelik yaşamı sürdürme araçlarımızı konu alan kitaplara yer veriliyor.

Anekdotlar // Mustafa Alp Dağıstanlı

Yürümenin Felsefesi // Frédéric Gros

Doğanın Gizli Ağı // Peter Wohlleben

Günlük Ritüeller // Mason Currey

Günlük Ritüeller 2 // Mason Currey

Duygular Sözlüğü // Tiffany Watt Smith

Schadenfreude // Tiffany Watt Smith

Patikalar Üzerine // Robert Moor

Aptallarla Ne Yapmalı? // Maxime Rovere

Berlin’in İlk Günleri // Ulrich Gutmair

Zamanın Melodisi // Pierre Cassou-Noguès

Devamını Göster

₺1,800.00

Satın Al Tüm Ürünler

L. Kouřimská

Böcek Tüketiminin Riskleri

Yenilebilir böcekler yetiştirildikleri bölgelere ve tükettikleri besinlere göre bünyelerinde zararlı mikroorganizmalar, parazit canlılar, ilaç kalıntıları, ağır metal veya alerjen etmenleri barındırabilirler. Yapılan bir çalışmada yemek kurdu ve cırcır böceklerinden üretilen besinlerde Bacillus cereus bakterial endosporlarına rastlanmıştır.^[14] Aynı zamanda taze ve çiğ böceklerde, Enterobacteriaceae ve spor oluşturan bakteriler bulunabilir, böceğin pişirildikten sonra tüketilmesi bu riskleri en aza indirebilir. Fakat böceklerin 5 dakika kaynatılıp tüketilmesi sadece Enterobacteriaceae bakterilerin yok olmasını sağlar. Bu nedenle yenilebilir böceklerin önce bir kaç dakika kaynatılıp ardından kavrulması önerilmiştir.^[1]

Kırsal Latin Amerika bölgelerinde özellikle böcek kaynaklı hastalıkların yaygın olduğu, böceklerin yanlışlıkla yutulması ve şeker kamışı suyu gibi saf olmayan gıdaların tüketilmesi gibi durumlardan kaynaklanan vakalarla karşılaşılmaktadır.^[15]

Doğal ortamlarından toplanan yenebilir böcekler gıda güvenliği konusunda büyük tehdit oluşturmaktadır. Doğal ortamda yaşayan böceklerin sürekli hareket halinde olmaları ve sabit besinlerle beslenmemeleri pestisit kullanılmış bitkilerden beslenmiş olma veya pestisit kullanılırken o ortamda bulunma ihtimallerini artırmaktadır. Ancak böcek çiftliklerinde üretilen yenebilir böceklerin bu gibi durumlardan korunmaları mümkündür.

Sonuç

Dünya nüfusunun hızlı artışı, tarım alanlarının ve gıda kaynağının yetersizliği biz insanlığı gelecek yıllarda alışkanlıklarımızdan farklı besinleri tüketmeye itecektir. Bu besin arayışında yüksek miktarda besin değeri bulunan böcekler gelecek için oldukça umut vericidir. Yenilebilir böceklerin üretimi diğer besin kaynaklarının üretimine göre çevreyi daha az tahrip eder, ormansızlaşmayı önler, az atık oluşturur ve daha az yeme ihtiyaç duyar. Bu nedenlerle böcekler, güncel alternatiflerine kıyasla daha sürdürülebilir bir besin kaynağıdır. Sürdürülebilir uygulamalar ile üretilen besinlerin tercih edilmesinin gıda üretim sistemleri üzerindeki yükü hafifletecek çözümlerin temelini oluşturacağı öngörülmektedir.