Yapay Zeka Anksiyetesi

Chatgpt’nin hayatımıza girmesiyle iyice içine gömüldüğümüz bir yapay zekanın (AI) ekonomi üzerinde endişesinden muzdaripsek ve bu kolumuzu bağlıyor ve beynimizde dönüyorsa yapmamız gereken bu yeni durumu nasıl anlamamız gerektiğidir. Hayatta insan nasıl ki yaşı ilerledikçe yeni duruma dair bilinç geliştirerek kararlarını değiştiriyorsa o zaman yapay zekaya karşı değil ama onla düşünmek ve yenilenmek durumundadır. Çünkü kesin gözüken artık AI’ın hayatımızda olduğu ve gün geçtikçe daha çok olacağıdır. Kolay değil, bir tarihçi olarak filozof kimliğine bürünerek “Homo Deus”^[2] kitabını bunun üzerine de inşa eden Yuval Noah Harari bu durumun ismini “dataizm” olarak koymuştu. Yani işlenecek olanın artık insan değil data olduğu ve hümanizm zihniyeti ile yeni gelene çözüm değil endişe üretebileceğiniz gerçeği. Evrim Ağacı’nın kurucusu ve youtuber Mert Çağrı Bakırcı kısa süre önce “Yapay Zeka” ile ilgili yaptığı programda^[1] bir sene önceye kadar aslında AI’a bakışının çok değiştiğini ve Amerika’da %5 oranında aynı algoritma tarafından işini kaybedenlerin olduğunu ve sıradaki programları bunun üzerine yapmak istediğini belirterek önceliği ve sorunsalı son derece net bir şekilde ortaya koydu. Bu yazıda AI’in ekonomi sorunsalının kendisinden değil, ekonomik sistemden kaynaklı olduğu üzerinde duracağım.

Peki gelmekte olanı nasıl değerlendirmeliyiz? Şöyle soralım korktuğumuz yapay zeka mı yoksa onun elimizi işimizden alması mıdır? Elimizi işimizden almayacak ve sadece bilgisayar gibi yardımcı olacak bir yapay zeka son derece endişesiz bir şekilde kabul edilirdi? Dolayısıyla problem aslında zaten eskiden beri var olan bir problemin daha da derinleşeceğinden başka bir şey değildir. O da insanın emeği karşılığı satacağı alanın yok olması ve işsizlik. gerçeğinin büyümesidir. Unutulmamalı ki her olgu başka olgularla içiçe yaşar. Nasıl ki avcı-toplayıcı toplum, doğadan ilham alan çok tanrılı dinlerle ilişkili ve bütünleyici ise; tarım toplumu, tek tanrılı dinlerle ve feodal ekonomi ile ayrı düşünülemiyorsa ve sanayi toplumu zihinsel ve bilimsel işlerin önemli hale geldiği kapitalizm ile iç içeyse o zaman yerleşmekte olan bilişim toplumunun (Harari’ye göre dataizm, veya genel isim olarak bilgi toplumunun) iç içe varlığını sürdürebildiği bir yeni ekonomik sistemin konuşulması ve hayata geçirilmesi lazımdır.

O zaman neden yeni bir ekonomik sistemi düşünmeliyiz ve varolan ekonomik sistemlerin yarattığı problem nedir? Yazımın başında da belirttiğim gibi problem yapay zeka gerçeği değil, bu gelişimin yaratacağı işsizlik sorununun çözümüdür. Burada tüm alanların bir yol haritası çizmesi için felsefe özelinde birleşmesi gerekmektedir. Zira felsefenin bir diğer işlevi geleceğe dair tutarlı ve etkili bir vizyonu oluşturmaktır. Yeri gelmişken bu bağlamda Yuval Noah Harari’yi tarihi bırakıp felsefe yapmakla eleştirenler aslında her toplumun uzmanlarının insanın geleceği için bir felsefi yol haritası çizmesinin gerektiğini de unutmuşa benziyorlar. Bu konuda nazarımda sorumluluk alan Harari’yi eleştirmek kendi gerçekliğini eleştirmekten kaçınan bir topluluk olduğunu ve bu topluluğun Platon’un aslen matmatikçi, Aristotle’un biyolog olarak hayatla bağı kurarak filozofluğu oluşturduğunu anlamadıklarını göstermektedir. Einstein’ın da belirttiği gibi bilim keşfeder, felsefe yorumlar. Dolayısıyla felsefe ile uğraşmak her bilgi/bilgelik severin (felsefe kelimesinin etimolojik anlamı) aynı zamanda insanlık tarafıdır.

Yapay zekanın ekonomiye etkisi konusuna gelirsek sanırsam felsefenin işlevlerinden birini de burada anlatmış oldum. Şimdi meselenin kaynağına gelmemiz gerekir. Görünen o ki toplumsal endişenin sebebi, varolan kapitalist sistemin sermayedârları AI’i kâr azamileştirilmesi (profit maximization) için gereken emek masrafının düşürülmesi amacı ile kullanmaktadır. Diğer bir deyişle, işçiyi çıkartıp AI’ı işe koşması asıl problemin yaratıcısıdır. Zira AI bir nevi buharlı makine üretiminin daha da gelişmesi ve insanın yerine daha da geçmesi olarak gözükmektedir. Bu durumda şunu sormalıyız? Sorunlar nelerdir:

1- AI’ın kâr azamileştirilmesi için kullanılması

2- Emeğinden başka satacak bir şeyi olmayan işçilerin güvencesinin kalmaması

3- İş kavramının değişmesi ve insanın artık çalışmaya gerek olmayacak olması ve hedefe AI’ın ciddi şekilde dahil olması

Bir an durup düşünelim. İnsan toplumu artık iş meselesini insan eliyle yapılmasını çözmeye başladıysa bundaki sıkıntı yapay zeka mıdır yoksa bu değişime ayak uydurup çalışma zorunluluğunu bırakın artık çalışmaya gerek kalmayacak durumda olan insanı ayakta tutacak temel ihtiyaçların olduğu bir sistemde olmaması mıdır? O zaman yeni ekonomik sistem tüm bu “işsizlik” değil “yapacak işin insana kalmaması” meselesine değinmeli ve ekonomisini bu ayara göre değiştirmelidir. Nitekim kapitalist anlayışla yapacak işin kalmaması veya sadece IA’a kalması durumunda sistem büyük bir işsiz ordusuna ne cevap verecektir? Öyleyse verilmesi gereken cevap kapitalizmin ya yeniden inşası ya da en temel yapıtaşlarının değişmesi olacaktır. Yoksa krizler, isyanlar ve olumsuz bir çok sancı kapımızdadır.

İşte bu noktada, yapay zeka bize suçlunun kendisi değil, içine doğduğu kapitalizm odaklı işsizlik probleminde olduğunu ve çarelerin teknolojide değil onu kullanan ekonomik zihniyette aranması gerektiğidir. Kısaca yapay zeka anksiyetemiz aslında teknolojinin kendisinden değil, yaratacağı yeni ortamın eski araçlarla çözülemeyeceğinden gelmektedir. O zaman yeni aracı düşünmenin vaktidir. Bu yazı ise doğru temeller kurmak için sadece sorunsalın ne olduğunun gerçek tespiti için bir katkı niteliğindedir. Sonuçta teşhislerimiz doğru olmazsa tedavilerimiz de etkisiz kalacaktır.