Tanrı Özgürlük İçin Engel midir?

Özgürlüğün ne olduğu konusunda bilindiği gibi felsefede süregelen uzun bir tartışma süreci vardır. İşin içine teolojiyi de kattığımızda, birbirine zıt iki kutbun olduğu söylenebilir. Bu kutuplardan biri, Tanrı'nın insanlara sınırlı bir özgür irade verdiği ve insanın seçimlerinde özgür olduğu şeklindedir. Diğer kutup ise özgürlük kavramının vasıfları ve tanrı kavramının vasıflarının çatıştığını söyleyerek birinin olması durumunda diğerinin olamayacağını ama bizim özgür olduğumuzu, bundan dolayı da Tanrı'nın olamayacağını söyler.

İlk kutbu dinlerin varlığına inanan insanlar desteklerken ikinci kutbu ateistler destekler. Tabi, başlamadan önce Dawkins’in dediği gibi, bir şeyin var olmadığını mutlak bir şekilde bilemeyeceğimizi belirtmemiz gerekir. Ama bu bilinmezcilik, o şeye inanmamız için iyi bir neden değildir.^[3] İçeriksel olarak bakıldığında, bu tartışmada gerçekten de Tanrı'nın olduğu yerde özgürlüğün olamayacağı açık bir şekilde görülebilir. Bu eksende, yazı boyunca aslında şu iki öncüle dayanarak vereceğimiz sonucu destekleyici bir uslamlama hazırlamaya çalışacağız:

1. Tanrı varsa özgürlük yoktur.

2. Özgürlük vardır.

3. O halde Tanrı yoktur.

Mantıksal olarak bu iki öncül ve sonuç sembolleştirilerek ağaç yöntemiyle çözümlendiğinde, çıkarımın geçerli olduğu görülecektir. Fakat mantıksal olarak çıkarımın geçerliliği, o şeyin doğru olduğu anlamına gelmez. Bundan dolayı çıkarımımızı rasyonel bir biçimde desteklememiz gerekir. Ama öncesinde, özgürlüğün ne olduğunun, özgürlükten ne anladığımızın belirlenmesi gerekir.

Özgürlük Nedir?

Özgürlük, en genel anlamda iki türlü anlaşılabilir; birincisi fiziksel özgürlüktür. Kollarınızı özgürce kaldırabiliyorsanız, istediğiniz gibi yürüyebiliyorsanız özgürsünüzdür. İkincisi ise istençlerin özgürlüğüdür ki burada, seçimlerinizi kendiniz belirlediğiniz ölçüde özgür olabilirsiniz.

Özgürlük sorunu, istençlerin özgürlüğü kısmında ortaya çıkar. Bu sebepten ötürü özgürlüğün tanımını nihayetinde eylemlerimizi gerçekleştirirken seçimimizi kendi irademizle yapmamız üzerinden sunabiliriz. Burada itiraz olarak insanın doğa tarafından belirlendiği, bundan dolayı da aslında özgür olamayacağı gibi bir eleştiri gelebilir. Böyle bir eleştiri bakıldığında doğru gibi görünür. Fakat insan her ne kadar doğal bir varlık olsa da fizik yasalarını aşabilen de bir varlıktır.

En basitinden insan özgür iradesiyle uçmak ister ama ne fizik yasaları ne de insan biyolojisi buna pek olanak tanımaz. Oysa insan, bu isteğini yerine getirmek için birtakım aletler yapabilir ve de yapmıştır. Bu açıklamayı verdikten sonra, asıl konumuz olan Tanrı ve özgürlük ilişkisine dönebiliriz.

Tanrı İnsanın Özgürlüğüne Engel Teşkil Eder mi?

Dinler incelendiğinde, Tanrı'nın “ezeli ve ebedi ilmi olan”, “kudretli”, “her şeyi bilen”, “yaratıcı” vb. sıfatları sahip olduğu görülür. Tanrı kavramına atfedilen bu vasıflar, aynı zamanda kavramın altına düşecek olan nesnelerin, başka bir deyişle adların da özelliklerini belirler.

Bizce, bu kavramın altına düşen en az bir özel ad olsaydı, insanlar özgür olamayacaktı. Çünkü bir Tanrı'nın olması, belirlenmişliği de beraberinde getirir. Şimdi bunu Kur’an’dan örneklerle açıklayalım. Kur’an’da, “O, kullarının işlediklerini ve işleyeceklerini bilir”^[1] denir. Buradan hareketle Tanrı, bugüne kadar yaptığımız her şeyden ve bundan sonra yapacağımız her türlü seçimden haberdardır.

Aynı zamanda Muhammed, “Sizin her birinizin yaratılışı ana rahminde sperm olarak kırk gün derlenir toplanır. Sonra o kadar zamanda pıhtılaşmış kan balçık olur. Sonra yine kırk günde et parçası olur. Daha sonra Allah-u Teâlâ bir melek gönderir ve o ceninin neler yapacağını, rızkını, ecelini, cennetlik mi cehennemlik mi olacağını yazması o meleğe emredilir. Bundan sonra cenine ruh üfürülür.” der.

Hem ayet hem de hadis incelendiğinde, aslında insanın Tanrı varsayımı söz konusu olduğunda belirlenmiş bir varlık olduğu görülecektir. Çünkü Tanrı; insanın kaderini, öldükten sonra nereye gideceğini, hayatı boyunca neler yapacağını ezeli ve ebedi ilmiyle bildiğinden, insanın istençlerini belirlemesi söz konusu olamaz.

İnsan, kaderinde yazılan yer nereyse, ona göre davranacaktır; böyle bir insandan iyi eylemesi beklenemez. Bundan dolayı Tanrı varsa özgürlük yoktur. Bu kısımda “Tanrı'nın, insanların hayatlarının bir kısmını belirlediği, yine de onlara belirli bir irade verdiği ve insanların seçimlerini kendisinin yönettiği” gibi birtakım eleştiriler gelebilir. Oysa Kur’an’da açık bir şekilde insanların ve cinlerin birçoğunun cehennem için yaratıldığı bildirilir.

Aslında bundan dolayı, insanın özgür olması yine mümkün olmaz. Oysa realite incelendiğinde, insanların özgür bir şekilde hareket ettiği, tercihlerini çoğu zaman kendi seçimlerini kendilerinin yönettiği görülecektir. Okula gelirken tramvay ya da kişisel aracımı kullanmam kendi tercihime bağlıdır; hangi partiye oy vereceğimiz, yine bizim tercihimize bağlıdır; bugün hangi yemeği yiyeceğimiz yine bizim tercihimize bağlıdır.

Bu konuda daha spesifik örnekler de verilebilir. Denizde boğulan birine yardım etmemiz, yoksullara yardım etmemiz ya da çok sinirlendiğimiz birini öldürmemiz de yine bizim tercihimize bağlıdır. Özgürlüğün Tanrı'ya zıtlık oluşturduğu kısımlar da bu kötü denilebilecek örnekler de ortaya çıkar.

Daha önceden Tanrı'nın olması durumunda insanın özgür olamayacağını söylemiştik. Böyle bir durumda, insanın iyi tercih ve eylemleri gibi, kötü tercih ve eylemlerinin de Tanrı'ya yüklenmesi gerekir. Bir hırsızın herhangi bir eve girerek değerli eşyaları çalması ve ev sahibi aniden gelip karşı koyunca onu öldürerek kaçması, hırsızın olduğu kadar Tanrı'nın da suçudur. Çünkü o, öyle yazmıştır.

Hume’un dediği gibi yaratıcının övgüleri üstlendiği kadar yergileri de üstlenmesi gerekir ve bir yaratıcı varsa, insanın günahlarına onların kaderini öyle yazdığı için ortak olması gerekir.^[2] Oysa Tanrı gerek İslamiyet gerekse diğer dinler açısından iyi bir varlıktır. İyi bir varlığın, hele hele Tanrı gibi bir varlığın kötülük yapması düşünülemez.¹

Buradan hareketle ya Tanrı kötüdür ya da her şeyi bilen, her şeyi gören ve her şeyi baştan yazan bir varlık değildir. Oysa kutsal kitaplar baz alındığında, Tanrı'nın kötü olamayacağı, bahsi geçen diğer tüm sıfatları da içerdiği görülecektir.

Bundan dolayı nihayetinde özgürlük için biri çıkmaz olmak üzere iki yolun olduğu görülecektir; birincisi, özgürsek tanrının sıfatlarını revize etmemiz gerekir. Çünkü insanın özgür olması demek, Tanrı'nın her şeyi bilmediği anlamına gelir ki bu da tüm kutsal kitaplara terstir. Bundan dolayı bu yol çıkmazdır. İkinci yol ise Tanrı'nın varlığını reddetmektir ki böyle bir durumda insan gerçek anlamda özgür hale gelir. Görünmeyen, kendini asla göstermeyen bir şeyin varlığından ziyade yokluğunu kabul etmek daha mantıklıdır.

DİPNOTLAR

1. Tabi, kutsal kitaplar her ne kadar Tanrı'nın iyi olduğuna yönelik iddialarda bulunsa da yine aynı kitapta verilen örneklerden hareketle, Tanrı'nın bu sıfatın çoğu kez dışına çıktığı ve kendi kendine çelişkiye düştüğü görülebilir. Buna en iyi örnek, İbrahim’in İsmail’i (İncil'de İshak olarak geçer) kurban etmesi olayı gösterilebilir. Rahmetli, iyi yaratıcımız, bu hikâyede egosunu tatmin etmek amacıyla İbrahim’e oğlu İsmail’i kendisi için kurban etmesini istemiş, tam İbrahim İsmail’i kesecekken gökten sanki bir lütufmuş gibi koç indirerek İsmail’i bağışlamıştır. Böyle egoist, hayali bir varlığa hâlâ iyi demek mümkün müdür? Ya İsmail’in yerinde siz olsaydınız, babanız görünmeyen bir varlığın emriyle boğazınıza bıçak dayasa ve sonra bu varlık bir emirle sizi bağışlasa, ömür boyu babanıza güvenebilir misiniz?

2.Başlangıçta verilen mantıksal çıkarımın geçerliliğini gösteren tablo: