Isaac Asimov’un Vakıf’ı

Bilim kurgu denildiğinde akla ilk gelen imgeler genellikle yükselen teknolojiler, yıldızlararası savaşlar ve egzotik gezegenler olur. Oysa Isaac Asimov, Vakıf Serisi ile bilim kurgu türünü bambaşka bir boyutta ele alıyor: imparatorlukları inceleyerek… ama bu kez galaktik ölçekte.

Günümüzden on binlerce yıl sonrasında Asimov’un Vakıf evreninde kurduğu imparatorluk, tüm Samanyolu’nu kapsayan, milyonlarca yıldız sistemine hükmeden devasa bir siyasi yapıdır. Yapı, hem feodal unsurlar taşır hem de ileri teknolojiyle yönetilen bir bürokratik devlettir. Tüm galaksi tek bir merkezî devletin çatısı altındadır. Milyonlarca gezegen, yüz binlerce insan kolonisi imparatorluğa bağlıdır. Bu gezegenlerin bir kısmı ekonomi üretir, bazıları askerî üsleri barındırır, bazıları tamamen tarım veya maden gezegenidir. Yani Asimov’un evreninde insan türü o kadar yayılmış ve gelişmiştir ki, artık mesele tek bir gezegene hükmetmek değil, bir galaksiye hükmetmek hâline gelmiştir.

İmparatorluk, yüzeyde merkezîdir ama pratikte parçalı bir güç dağılımı aktiftir. Her gezegen ya da bölge, kendi yerel krallarına, prenslerine, yöneticilerine sahiptir. Bu yerel yönetimler, imparatora bağlıdır ama geniş bir özerklikleri vardır. İmparator, Trantor’dan, çelik kubbelerle kaplı dev bir şehir-gezegenden, hüküm sürer. Trantor’un nüfusu milyarlardır; tamamı yönetim, bürokrasi ve ordunun kalbidir. Başkent Trantor mutlak otoritedir fakat uzak bölgeler üzerindeki kontrol zayıflamıştır.

Asimov’un İmparatorluğu çürümüş ihtişamdır. İmparatorluk büyüktür, görkemlidir, kadimdir… ama içten içe çürümektedir. Bilimsel ilerleme durmuştur, idari düzen hantaldır, merkezi hükümet, gerçek gücünün çok daha büyük olduğuna inanan bir yanılsama içindedir. İmparatorluk hâlâ galaksiyi yönetiyormuş gibi görünür fakat gerçekte galaksinin çoğu kendi kendini yönetmektedir ve tam da burada, tarih sahnesindeki yıkılmaya yüz tutmuş imparatorlukların gölgeleri Asimov’un galaksisinin üzerine düşer.

Asimov, bu kurmaca imparatorluğu tasarlarken yalnızca bilim kurgunun ihtişamlı mekânlarından yararlanmaz; Edward Gibbon’ın Roma İmparatorluğu’nun Gerleyiş ve Çöküş Tarihi’ndeki tarihsel döngüleri alıp adeta galaktik ölçeğe büyütür. Gibbon’ın Roma’yı anlatırken vurguladığı çürüme belirtileri; merkezî otoritenin zayıflaması, taşra bölgelerinin fiilen bağımsızlaşması, bürokrasinin hantallaşması, bilginin dogmaya dönüşmesi, askerî gücün disiplin kaybetmesi, Asimov’un imparatorluğunda birebir karşılık bulur.

Tarih boyunca hiçbir imparatorluk, yıkıldığı günü fark ederek yıkılmamıştır; çöküş sessizdir, belirti verir ama bağırmaz. Tıpkı Roma gibi. Gibbon’ın anlattığı Roma, ihtişamlı görünümünün altına gizlenmiş derin bir çürümeyi saklıyordu. Asimov’un Trantor’u da böyledir; yüzeyde parlayan çelik kubbelerin altında, artık üretmeyen, sadece tekrarlayan, yerleşik düzenin konforuna gömülmüş bir uygarlık yatar.

Gibbon, Roma’nın gerileyişinde yavaş çöküşün psikolojisini anlatır. Asimov ise bu psikolojiyi galaksinin kaderine dönüştürür. Roma’nın sınırlarında barbar kabileler güç kazanırken imparatorluk merkezî otoriteyi kaybediyorsa, Asimov’un evreninde de çevre gezegenler aynı şekilde merkezin kontrolünden uzaklaşır. Roma’nın bilgi üretmeyen rahip sınıfı burada teknolojiye yabancılaşmış teknokratlara dönüşür. Roma’nın genişlemesi durduğunda çürüme başlamışsa, Asimov’un imparatorluğu da artık büyümeyen, yalnızca yönetmeye çalışan devasa bir organizmadır.

Böylece Asimov, Gibbon’ın binlerce yıl önce başlayan tarihsel döngüsünü yıldızlar ölçeğine taşır. Roma’nın son dönemlerindeki dağınıklık, feodal güçlerin yükselişi, merkezî otoritenin bir isimden ibaret kalışı, bilginin yozlaşması ve toplumun iç dinamizmini kaybedişi… tüm bu evrensel çöküş yasaları Vakıf evreninde yeniden canlanır. İnsanlık galaksiyi fethetmiş olabilir ama insan doğası aynı kaldığı için, tarih de kendini kozmik bir tiyatroda tekrar etmektedir. Asimov’un Galaktik İmparatorluğu bu nedenle hem tanıdık hem ürpertici bir yapıdır. Roma’nın çöküşü, yalnızca Roma veya yalnızca dünya tarihine ait bir hikâye değildir; evrenin neresine gidersen git, imparatorluklar aynı şekilde ölür.

İmparatorluğun bu kozmik çürüme tablosunun ortasında, tarih sahnesine bir matematikçi çıkar: Hari Seldon. Seldon, Gibbon’ın Roma için sezgisel olarak yaptığı analizleri, insan topluluklarının davranışlarını sayılarla ifade eden yeni bir bilim dalına dönüştürür: psikotarîh. Bu disiplinin temel varsayımı basit ama sarsıcıdır: tek bir insanın davranışı öngörülemez olabilir fakat trilyonlarca insanın oluşturduğu toplumsal hareketler tıpkı fizik yasaları gibi hesaplanabilir. İnsan doğası değişmediği sürece tarihsel döngüler de değişmez; çöküşün gelişini yavaşlatamazsın, engelleyemezsin ama onu öngörebilirsin.

Seldon’ın psikotarîhi tam da bu yüzden doğar. İmparatorluğun çözülüşünü bir felaket kehaneti olarak değil, matematiksel bir zorunluluk olarak tanımlar. Merkezî otoritenin zayıflaması, bilginin dogmalaşması, taşra krallıklarının bağımsızlaşması, bürokrasinin ağırlığı, yaratıcılığın sönüşü… tüm bu tarihsel belirtiler belirli bir formülün değişkenleridir artık. Seldon, Galaktik İmparatorluğun kaçınılmaz çöküşünü hesapladığında, ardında bırakacağı karanlık çağın otuz bin yıl süreceğini görür. İnsanlığın kendi cehaletinin ağırlığı altında ezileceği uzun bir gece...

Fakat Seldon’ın dehası burada ortaya çıkar: çöküş kaçınılmazsa, akıbetin süresi kısaltılabilir. Bu karanlığı otuz bin yıldan bine indirmek mümkündür; yeter ki insanlık yeniden doğuşa hazırlanacak bir çekirdek oluşturabilsin. Tarihindeki her yıkımla sahip olduğu bilgi birikiminin büyük bir kısmını yitiren, sonra da yitirdiğini geri kazanmak için bu kez zamanını yitiren insanlık… İşte Vakıf bu yüzden kurulur. Terminus’un rüzgarlı kayalıklarında filizlenen bu küçük topluluk, görünürde ansiklopedik bilgi toplayan bir ekipten ibarettir fakat gerçekte insanlığın ikinci büyük yükselişinin tohumudur. Var olan bütün bilgi hazinesini, psikotarîh biliminin imparatorluğa biçtiği ömür tükenmeden önce depolamakla görevlendirilmişlerdir. Böylece insanlık bu devin yıkımının ardından sıfırdan başlamak zorunda kalmayacaktır. Psikotarîh, tarihin akışını zorlayan bir araç değildir; tarihle birlikte hareket eden, çöküşün ardından gelecek yeni çağın acılarını en aza indiren bir pusuladır.

Psikotarîh, insanlığın kader çizgisini büyük ölçeklerde başarıyla izleyebilse de bireyin yarattığı ani sapmaları hiçbir zaman tam olarak öngöremez. Uygarlıkları şekillendiren şey her ne kadar kolektif hareketler olsa da tarihin gidişatını değiştiren kırılma anları çoğu zaman tek bir zihnin, tek bir kararın, tek bir sapmanın sonucunda ortaya çıkar. Asimov bunu özellikle serinin ilerleyen kitaplarında daha da görünür hâle getirir çünkü imparatorlukların çöküşünü matematikle anlatabilirsin ama insan ruhunun tekil sıçramalarını sayılara sığdıramazsın.

İşte bu nedenle, Vakıf Serisinin son dönemlerinde karşımıza çıkan tartışma yalnızca bir karakter çatışması değil psikotarîhin sınırlarını sorgulayan bir felsefi yol ayrımıdır. Bu yol ayrımı, iki karakterin ağzından dile gelir: Golan Trevize ve Bliss. Biri bireyselliğin, özgürlüğün ve belirsizliğin; diğeri bütünlüğün, birleşik bilincin ve evrensel uyumun temsilcisidir.

Trevize, insanlık tarihindeki tüm ilerlemelerin bireylerin hatalarından, cesaretinden, sezgilerinden doğduğunu savunur. Ona göre uygarlıkları asıl ileriye taşıyan şey, insan zihninin özgürlüğüdür; bireyin yanılma ve yeniden deneme hakkıdır. Eğer insanlık bir bütün olarak tek bir zihin gibi hareket etmeye başlarsa, bu özgürlük ortadan kalkacak, insanlığın yaratıcılığı sönüp gidecektir. Tarihi ileri taşıyan kıvılcım, bireyin yalnız başına verdiği o büyük kararlardır: risk alan komutanlar, devrimci düşünürler, bilginin sınırlarını zorlayan bilim insanları… Trevize’ye göre insanlık, bireyi kaybettiği an kendisini de kaybeder.

Bliss ise farklı bir geleceğin mümkün olduğuna inanır. Gaia’nın temsilcisi olarak konuştuğu her cümlede, bireyselliğin insanlık tarihinde defalarca felakete yol açtığını hatırlatır. Ona göre çöküşlerin, savaşların, kıyımların kökeninde hep bireysel ihtiraslar, kişisel zaaflar, yönetici sınıfların bencilliği veya öngöremediği kararlar vardır. Gaia’nın bütüncül bilinci, bireyin bu hatalarını ortadan kaldırabilecek yeni bir uygarlık formu sunar: herkesin herkes olduğu, acının tek bir zihin tarafından taşındığı, bilginin paylaşıldığı, kimsenin yalnız olmadığı bir insanlık. Bliss’in önerdiği dünya, tarihsel döngüleri kırmayı, insanlığın aynı hatalara tekrar tekrar sürüklenmesini önlemeyi amaçlar.

Bu iki görüş arasında Asimov’un bilinçli bir şekilde taraf tutmaması, seriyi felsefi açıdan güçlü kılar. Çünkü insanlığın geleceğini belirleyecek olan soru da burada saklıdır: tarih bizi kolektif bir bilince doğru mu götürmeli, yoksa bireyselliğin kaotik ama yaratıcı yolunda mı ilerlemeliyiz?

Asimov’un bu soruya net bir cevap vermemesi Vakıf Serisi’ni zamansız yapan en büyük etkenlerden biridir çünkü imparatorluklar yıkılır, uygarlıklar yeniden kurulur, bilim gelişir, insan galaksiyi fethedebilir… fakat birey ile toplum arasındaki bu gerilim, insanlık var oldukça hep var olacaktır.

Bütün bu tartışmaların ardından, Asimov okura sessiz bir ayna tutar: insanlık galaksinin kaderi üzerine kararlar verirken, bizler, şu an burada yaşayan insanlar, o dev öykünün çok gerisinde, başka bir rivayetin kahramanlarıyız. Vakıf evreninde kuşaktan kuşağa aktarılan bir söylenti vardır: “Eski çağlarda insanlar tek bir gezegende yaşarmış.” Bilim insanlarının bile kesinliğinden şüphe ettiği, neredeyse mitik bir masal gibi anlatılan bu sözde kadim gezegen, evrenin bir yerlerinde var olduğu düşünülen unutulmuş bir yuvadır. O rivayetin “ilkel insanları” aslında biziz. Bugün üzerinde yaşadığımız Dünya, Asimov’un galaksisinde yalnızca bir efsanedir; uygarlığın ilk kıvılcımının çaktığı, zamanla toza karışmış bir başlangıç noktası.

Bu açıdan bakınca, sahip olduğumuz teknolojiye, zekâya, bilince rağmen hâlâ bir hikâyenin içindeyiz: kendi tarihimizin, kendi döngülerimizin, kendi çöküş ve yükselişlerimizin anlatısı. İnsanlar değişiyor, toplumlar biçim değiştiriyor fakat insanlık dediğimiz bütün, tıpkı Asimov’un galaksisinde olduğu gibi yerli yerinde duruyor. Savaşlar, anlaşmazlıklar, hırslar, yeniden doğuşlar… hepsi aynı matematiksel eğrinin farklı zamanlara yayılmış tekrarları gibi.

Eğer kendimizi sorumsuzca bir yok oluşa sürüklemezsek belki bir gün biz de o rivayetteki efsane halkı olmaktan çıkıp yıldızlara açılan uygarlığa dönüşebiliriz fakat Asimov’un gösterdiği acı gerçek şu: insanlık belirli aralıklarla kendi karanlık çağlarının içinden geçmek zorunda kalıyor. Belki Trevize’nin savunduğu bireysellik sayesinde ilerliyoruz, belki Bliss’in temsil ettiği bütünlükle ancak hatalarımızı aşabiliyoruz. Hangisinin bizi karanlık yazgıdan kurtaracağını bilmiyoruz çünkü bu ikilemin doğru bir cevabı yok.

Ve belki de insanlığın asıl hikâyesi, tam da bu cevapsızlığın içinde başlıyor…