İmza, Kushim
QUİPU SİSTEMİ
Yazı somut işaretler aracılığıyla bilgi depolama yöntemidir. Sümer yazı sistemi bunu iki tür işareti birleştirerek başardı ve bunlar kil tabletlere yazılıyordu. Birinci tür tür işaretler sayıları temsil ediyordu; 1, 10, 60, 600,3.600 ve 36.000 için birer işaret vardı(Sümerler 6lık ve 10luk bir sayı sistemi kombinasyonu kullanıyorlardı. 6lı k sistemleri bize günün 24 saate bölünmesi veya dairenin 360 dereceye bölünmesi gibi pek çok önemli miras bıraktı). İkinci tür işaretlerse insanların, hayvanların, malları toprakları, tarihleri vb. temsil ediyordu. Bu iki tür işareti birleştiren Sümerler böylelikle başka hiçbir insan beyninin ya da hiçbir DNA zincirinin saklayamayacağı veriyi saklamayı başardılar.
Bu erken dönemde yazı, olgular ve resimlerle sınırlıydı, Sümer romanı vardıysa da asla kil tabletlere yazılmadı. Yazmak zaman alan bir uğraştı ve okuma yazma bilenlerin sayısı da çok azdı, o yüzden yazıyı kayıt tutmak dışında kullanmak için bir sebep yoktu. Beş bin yıl önce atalarımızdan bilgece sözler kaldığını umarsak büyük hayal kırıklığı yaşarız, çünkü bize bıraktıkları en eski mesajlar "29.086 ölçü arpa 37ay Kushim , " gibi şeylerdi. Bu da aşağı yukarı şu şekilde çevrilebilir: "37 ayda toplam 29.086 ölçü arpa teslim alındı. İmza, Kushim". Tarihteki ilk metinler felsefi bir düşünce, şiir, efsane, yasa hatta savaş zaferlerini bile değil, vergi ödemelerinden, borç birikiminden ve mülkiyet sahipliğinden bahseden sıkıcı ekonomik belgelerdi.
O eski günlerden bugüne sadece bir başka metin daha kalabilmiştir, üstelik bu daha da sıkıcı bir metindir: çırakların yazmayı öğrenirken defalarca kopyaladıkları kelime listesi. Eğer canı sıkılan öğrenci fatura bilgileri yerine şiir yazmak isteseydi bile bunu yapamazdı, çünkü en eski Sümer yazısı tam değil kısmi bir sistemdi. Tam yazı sistemi, konuşulan dili neredeyse tamamen kapsayan bir sistemdir, dolayısıyla şiir dahil insanların söyleyebileceği her şeyi ifade edebilir. Kısmi yazı sistemiyle sınırlı bir faaliyet alanıyla ilgili belli bilgi türlerini aktarabilen bir yazı sistemidir. Latin alfabesi, eski Mısır hiyeroglifleri ve Braille tam yazıdır. Bunları kullanarak vergi defterleri, aşk şiirleri, tarih kitapları, yemek tarifleri ve iş kanunu yazabilirsiniz. Buna karşılık eski Sümer yazısı, modern matematik sembolleri ve müzik notaları kısmi yazılardır; matematiksel yazıyla hesap yapabilirsiniz, ama aşk şiiri yazamazsınız.
Yazılarının şiire uygun olmaması Sümerliler için bir sorun değildi. Yazıyı konuşma dilini kaydetmek için değil, konuşmanın yetmediği durumlar icat etmişlerdi. Kolomb öncesi And dağları kültürleri gibi bazı kültürler, tarihleri boyunca kısmi yazılar kullandılar ve tam yazı ihtiyacı da hissetmediler. And yazısı, Sümer muadilinden oldukça farklıydı. Hatta bu fark o kadar büyüktü ki, çoğu kişi bunun bir yazı olup olmadığını tartışırdı. Kağıtlara veya kil tabletlere yazılmazdı, quipu adı verilen renkli ipliklere düğümler atarak yazılırdı. Her bir quipu, yün veya pamuktan yapılmış farklı renklerdeki ipliklerden oluşurdu ve her bir iplikte pek çok farklı yere düğümler atılırdı. Tek bir quipu yüzlerce farklı iplik ve binlerce farklı düğüm barındırabilirdi, farklı iplerdeki farklı düğümleri ve farklı renkleri birleştirerek yine vergi ve mülkiyetle ilgili çok büyük miktarda matematiksel veriyi kaydetmek mümkündü.
Yüzlerce, belki de binlerce yıldır quipular şehirlerin, krallıkların ve imparatorlukların işleri için hayati önemdeydi ama şöhretinin doruğuna İnka İmparatorluğunda ulaştı. 10-12 milyon arasında bir nüfusu yöneten bu imparatorluk bugünkü Peru, Ekvador, Bolivya topraklarıyla Şili, Arjantin ve Kolombiya'nın bazı bölümlerinde hüküm sürüyordu. Quipular sayesinde İnkalar büyük miktarda veriyi depolayıp işleyebiliyorlardı; bunu yapamasalardı o büyüklükte bir imparatorluğun getirdiği karmaşık idari problemleri çözmeleri mümkün olamazdı.
Aslında quipu o kadar etkili ve doğru sonuçlar veriyordu ki, Güney Amerika'nın fethini izleyen ilk yıllarda, İspanyollar bu sistemi yeni imparatorluklarını idare etmek için kullandılar. Tek sorun, İspanyolların quipu yapmayı ve okumayı bilmediklerinden yerli uzmanlara bağlı kalmalarıydı. Kıtanın yeni yöneticileri bu eksikliğin kendilerini zayıf bir pozisyonda bıraktığını gördüler, zira quipu uzmanları kendilerini kolaylıkla yanıltabilirdi. İspanyol yönetimi pekişince quipular devre dışı bırakıldı ve imparatorluğun kayıtları tamamen Latin yazısı ve sayılarıyla tutulmaya başlandı. Çok az quipu İspanyol işgalinden sonraya kalabildi; geri kalanların da büyük bölümü deşifre edilemiyor; maalesef quipu okuma sanatı ortadan kalkmış durumda.
- 1
- 1
- 1
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 12/12/2024 12:24:04 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/13887
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.