Geçmişin Arkanızda, Geleceğin ise Önünüzde Olduğundan Emin misiniz?

Bu yazıyı kolay okumanızı sağlayacak bilgiler:

• Paragrafların makale yazımına değil, seslendirmeye uygun olacak şekilde utterance’lara göre bölünmesine özen gösterilmiştir.
• Örnek sözcükler, cümleler ve çevirileri italic fontta yazılmıştır.
• Bu metinde alt başlıklar halinde belirtilen bölümler, metnin Youtube videosunun ayrılabileceği olası bölümleri ve başlıklarını göstermektedir.
• Bir sözcük doğru anlamı için değil de bir kavramı işaret etmek için kullanılmışsa çift tırnak kullanılmıştır.
• 7. bölüm ve devamındaki içerik metnin tamamlanmamış kısmının planını açıklamaktadır.

Son olarak, var olmayan metin düzenlemeleri kullanmak istemezdim, fakat metin okunmak üzere yazıldığı için birtakım ekstra düzenlemelere ihtiyaç duydum. Bunları da yukarı da açıklamaya çalıştım. Umarım mazur görürsünüz.

1. Bölüm: Giriş

Kötü günler geride kaldı, biz önümüze bakalım! Ya da Aymara dili konuşucusuysanız, siz arkanıza bakabilirsiniz çünkü önünüzdekiler geçmişteki kötü günlerdir.

Zamanın geçmişten geleceğe doğru akıp akmadığını önceki videolarımızdan birinde konuşmuştuk. Bu konuyu tartışırken de gelecek zamanı “ileri” kavramıyla eşleştirmiştik; çünkü zaten hepimiz geleceğin ileride veya önümüzde, geçmişinse arkamızda veya geride olduğunu biliyoruz… düşünüyoruz…ya da hissediyoruz, değil mi? Değil!

Bahsettiğim önceki videonun içeriğini Aymara dili konuşan bilim severler yazmış ve anlatıyor olsalardı ve bizimle birebir aynı soruyu yani “Zamanın geleceğe doğru aktığını nereden biliyoruz?” sorusunu soracak olsalardı, videolarının başlığı muhtemelen “Zamanın geriye doğru aktığını nereden biliyoruz?” olacaktı.

Peki gelecek gerçekten ne tarafta? Peki ya geçmiş? Aklınız iyice karışmaya başladıysa, derin bir nefes alıp zihnimizin zamanı nasıl algıladığına bir bakış atalım.

2. Bölüm: Geçmiş ve Gelecek Algısı

Zamanın gerçekliğinin, bizim onu algıladığımız gibi olmadığından daha önceki videomuzda bahsetmiştim. Kısaca, geçmiş ve geleceğin değil yalnızca “şimdi”nin gerçek olduğunu düşünen şimdicilik yani presentizm felsefesine değinmiştim. Bu akımla ters düşen Einstein’ın blok evreninin; geçmiş, şimdi ve geleceğin aslında aynı türden şeyler olduğunu ve aralarındaki farkın algımızdaki yanılsamadan kaynakladığını gösterdiğini anlatmıştım.

Nasıl ki ileri-geri, yukarı-aşağı gibi uzamsal yönleri ancak bizim bulunduğumuz Dünya gibi kütle çekimi yüksek olan bir cismin üzerindeyken algılayabiliyorsak; yer çekiminin olmadığı ya da çok az olduğu uzaydaki bir konumda yön kavramı anlamını yitiriyorsa, bu durum zaman için de oldukça benzer. Zaman algımızı var eden şey ise kütle çekim değil, düzenli bir ortamın içinde bulunmak. Geçmiş, şimdi ve geleceğin gerçekliğinin nasıl da algımızda var olduğunu kısaca hatırladıysak, bu konuda detaya girmeyeceğim. Çünkü dediğim gibi halihazırda bununla ilgili çok güzel bir videomuz var, onu bu videoyu izledikten sonra buradan izleyebilirsiniz.

Sadece geçmiş ve geleceğin varlığı değil, bu iki zamansal kavramın arasındaki akışın yönünün de zihinsel süreçlerimizde şekillendiğinden ise bir başka videoda bahsetmiştik. O videoda zamanın okunun neden geçmişten geleceğe doğru gidiyor gibi algıladığımızı entropi ile açıklamıştık. Onu da yine şuradan izleyebilirsiniz.

Toparlayacak olursak, uzay ve zaman aynı dokunun parçaları; geçmiş, şimdi ve gelecek aynı türden şeyler, yalnızca bizim algımızda şekilleniyorlar; geçmiş ile gelecek arasındaki akışın yönü de yine bizim algımızda şekillenerek var oluyor.

Peki, algıladığımız bu “geçmiş” neden geride kalıyor da “gelecek” ileride kalıyor gibi düşünüyoruz? Ve videonun başında bahsettiğim Aymara konuşucuları neden böyle düşünmüyor? Bunun gerçekliği de mi bizim zihnimizde var oluyor olabilir mi?

3. Bölüm: Zamanın Kavramsallaştırılması

"Zaman uçup gidiyor." "Günler akıp geçiyor." "Evrim Ağacı izleme zamanı geldi!"

Zamanın gittiğini, geldiğini, uçtuğunu söylemek oldukça sıradan geliyor, öyle değil mi? Zihnimiz, zamanı uzamsal bağlam içinde kavramsallaştırıyor. Uzayın 3 boyutunu ve hareket algısını kullanarak zamanı algılıyoruz. Zaman akışını yer, yön ve hareket olmadan düşünmeyi, ya da onun hakkında konuşmayı deneyin. Bu soruyu sorarken dahi bunu yapmakta başarısız oldum. Zamanın akışından “akış” ya da “ilerleyiş, gidiş” gibi yine hareket ve uzamsal göndermeler içeren sözcükleri kullanmadan soruyu dahi soramadım.

Peki neden bizim için bu kadar önemli olan zaman hakkında uzay ve hareketten bağımsız düşünmeyi ve konuşmayı başaramadık? Bu soruya verilebilecek ilk cevap fiziksel gerçeklikte de zamanın uzaydan bağımsız olmadığı olabilir. Böyle bir cevap vererek, zihnimizin bu fiziksel gerçekliğe hâkim olduğunu var sayıyor oluruz. Daha gerçekçi bir cevap ise, zamanın somut bir algısal deneyim olmaması ve dahası, doğrudan zamanı algılayacak şekilde evrimleşmiş duyusal organımız da bulunmuyor. Örneğin, uzamsal verileri gözlerimiz aracılığıyla görebiliyor ve anlamlandırabiliyoruz. Bir yolu ve devamındaki yokuşu görebiliyoruz ve bu gördüklerimiz de kolayca beynimizde anlamlı bir karşılık buluyor.

Zamanı algılamak içinse buna benzer bir organımız ve o organ aracılığıyla beynin ilgili bölümünde işlenmek üzere toplanan fiziksel veriler de bulunmuyor. Buna rağmen zamanın muhtemelen hepimiz farkındayız. Bu da zamanı kavramsallaştırma şeklimizin ne kadar öznel olabileceğini gösteriyor. Burada bahsettiğim öznellik, “zaman”ın fiziksel gerçeklikten öte zihnimizin geliştirdiği bir kavram olması. Yoksa insan türü kendi içinde “zaman”ı öznel ve birbirlerinden farklı yollarda kavramsallaştırıyorlar demiyorum, aksine oldukça ortak örüntüler izleyecek şekilde algılıyoruz. Bunu nerden mi biliyoruz? Dilsel ifadelerimizden!

4. Bölüm: Zihnimize Açılan Bir Pencere Olarak Dil

Dil, belki de beynin evrimleşmiş en ilgi çekici ve türümüzün hayatta kalmasına katkısı oldukça büyük olan en önemli becerilerinden biri. Bahsettiğim dil, konuştuğumuz Türkçe, İngilizce gibi belirli iletişim dilleri değil; beynin düşünmeyi, karar vermeyi, hatırlamayı, algılamayı ve daha birçok zihinsel süreci gerçekleştirmekte kullandığı ve tüm insan türünün sahip olduğu olağanüstü bir zihinsel beceri. Konuştuğumuz dil ise, bu ortak yetenek olan dilin yansımalarını tabii ki taşıyor.

Zihnimizin zamanı nasıl kavramsallaştırdığı ise konuştuğumuz dile yansıyor oluyor. Biraz önce dediğim gibi, insanların zamanı oldukça benzer şekilde kavramsallaştırdığını da konuştukları dillere bakarak keşfedebiliyoruz.

Mesela, "Zaman uçup gidiyor." ifadesinin neredeyse aynısı İngilizcede de var: “Time flies.” Her iki dilin konuşucuları da bazen zamanın oldukça büyük bir hızla akıp gittiğini hissediyor ve bu ifadeleri kullanıyorlar. Sizin de zamanın normalden hızlı aktığını hissettiğiniz olmuştur. Evde boş boş otururken ya da teslim tarihi yaklaşmış bir işi yetiştirmeye çalışırken zaman normalden hızlı akıyor gibi gelebilir. Bunun nedeni, o zaman içerisinde deneyimlediklerimizin ya çok boş ya da çok dolu uyaranlara sahip olması olduğuna dair kabuller çoğunlukta.

Zamanın yalnızca normalden hızlı değil normalden yavaş aktığını hissettiğimizi de biliyoruz. “Bu derste zaman geçmek bilmiyor!” gibi bazı konuşmalarımız sayesinde. Bunun nedeni de kısaca dikkatinizi vermenizi gerektirmeyen, ya da vermediğiniz çoğunlukla rutin işler ve olaylar içerisinde olmanızdan kaynaklanıyor.

Verdiğim örnekler ve bunlar gibi daha niceleri, beynimizin “zaman” üzerine geliştirdiği bilişsel modelleri keşfetmemizi sağlıyor.

Agora Bilim Pazarı

Sonbahar ve Kış - Dünyamı Keşfediyorum

Yaşasın! Sonbahar geldi!
Hava serinledi, yapraklar dökülüyor, yağmur damlaları tıp tıp düşüyor. Dışarı çıkmaya hazırım.
Şimdi sonbahar bitti, kış geldi!
Bir sürü kalın kıyafet giydim, artık çıkıp karda oynayabilirim.
Minik okuru sonbahar ve kış mevsimlerinin güzellikleriyle tanıştıran, kolay anlaşılır ve ilgi çekici resimlerle dolu, neşeli bir kitap. 12 ay ve üzeri minikleri, onları çevreleyen dünya ile buluşturuyor.

Seri Hakkında:
Ne Yapar? serisiyle ülkemizde geniş bir çocuk okur kitlesi edinen Liesbet Slegers’ın, miniklerin ilk kitaplığı için hazırladığı Dünyamı Keşfediyorum serisi pek çok dile çevrildi ve yayımlandığı ülkelerde kategorisinin çoksatanları arasına girdi. Miniklerin günlük hayatı aileleriyle birlikte öğrenmelerini, bedenlerini tanımalarını, yemek, uyku ve oyun rutinlerini anlamalarını, mevsimleri ve taşıtları keşfetmelerini hedefliyor. Kolay anlaşılır metinleri, Slegers’ın imzası haline gelmiş sevimli çizimleri ve kalın karton sayfalı güzel tasarımıyla, kitapları bebeklikten sevdiren o ilk kitap olmaya aday.

Devamını Göster

₺290.00

Satın Al Tüm Ürünler

5. Bölüm: Ego Temelli Modeller (Ego-based Models): Hareket Eden Zaman (Moving Time)

Kendinizi bir çeşit yolda görüyor, bulunduğunuz yeri “şimdi” olarak algılıyor ve zamanı gelecekten size yani “şimdi”ye doğru, devamında da “geçmiş”e doğru hareket ediyor gibi algılıyorsanız; bilişiniz, zamanın hareket ettiği “moving time” olarak bilinen modeli geliştirmiş demek.

Bu modelde, “Ego” diye adlandırılan zamanı deneyimleyen kişi, bu modellemeyi oluşturan bilişin sahibi, yani kişinin kendisidir. Ego sabittir ve bulunduğu yer “şimdi”dir. Zaman ise Ego’nun olduğu yerden gelip geçiyor gibi algılanır. Görseldeki noktalar bir çeşit zaman noktalarını; bu noktaları birleştiren çizgi ile ucundaki oklar ise muhtemelen tahmin ettiğiniz gibi zamanın okunu, yani zamanın akış yönünü göstermek için kullanılıyor. (Bu paragraf anlatılırken yukarıdaki görselin bir video versiyonu eklenebilirse, anlatım videodakilere referansta bulunacak şekilde düzenlenebilir.)

V. Evans, et al. (2006). Cognitive Linguistics: An Introduction. ISBN: 0748618317. Yayınevi: Edinburgh University Press Ltd., sf:85.

Zihnimiz bu zaman modellemesini kullanıyorsa, gelecek zamanı önümüzde, bize doğru geliyor olarak algılıyoruz. “Ayrılık vakti geliyor.” “Okul zamanı yaklaşıyor.” “Bu çocuğun önü açık, geleceği parlak.” gibi ifadeler kullanıyoruz bu nedenle.

Geçmişi ise arkamızda algılıyoruz. “O günler geride kaldı.” “Yaşananları arkanda bırak, önüne bak.” gibi sözler söylememizin nedeni de bu. Hatta Türkçede yaşanan, hatırlanan zamana bu yüzden geçmiş zaman diyoruz; geçip gittiği için. Yaşanacak olan henüz bilinmeyen zamana ise gelecek diyoruz, bize doğru gelmekte olduğu için.

Dahası birçok dilde durum oldukça benzer. Yani birçok farklı kültürdeki insan geleceği önünde ve ona doğru geliyor olarak algılıyor; geçmişi ise gerisinde ve ondan geçmiş olarak algılıyor. Fakat, Güney Amerika’da konuşulan Aymara dilinde ise bu durum tam tersi!

6. Bölüm: Aymaraca’da Geçmiş ve Gelecek Algısı

Aymara dili konuşucuları gelecekteki günden bahsederken, sonraki gün demek için birebir kelime çevirisi yapıldığında gerideki gün anlamına gelen qhipüru ifadesini kullanıyorlar. Qhipa sözcüğü geri/arka; uru ise gün anlamına geliyor.

Benzer şekilde, o yıldan sonra demek içinse o yıldan geriye doğru anlamına gelen uka marata qhiparu söz öbeğini kullanıyorlar. Uka bu, mara yıl/sene, -ta eki -dAn eki, qhiba az önce söylediğim gibi geri/arka, -ru eki ise -e doğru demek.

Geçmişe dair kavramsallaştırmalarının da yine konuştukları dildeki yansımalarını görebiliyoruz. Geçen sene demek için öndeki yıl anlamına gelen nayra mara ifadesini kullanıyorlar. Nayra hem ön hem de geçmiş anlamına geliyor; mara ise yine az önce söylediğim gibi yıl/sene.

Örneklerden fark edebileceğiniz üzere Aymara dilinde arka/geri anlamı için kullanılan en temel sözcük olan qhiba aynı zamanda gelecek demek. Ön anlamına gelen temel sözcük ise aynı zamanda geçmiş anlamına geliyor. Bu sözcük nayra. Nayra’nın bir anlamı daha var, o da görüş!

Peki bu farklılık neden var? Dilin bir özelliğinden dolayı; Aymara dili İngilizcede “evidentiality” denen “kanıtsallığı” gramerinde barındırıyor. Peki bu ne demek? Dilbilimde kanıtsallık kısaca bir şeyden bahsederken mümkünse o şeyin kanıtına dair bilgiyi doğasına uygun olacak şekilde vermek zorunda olmaktır. Geçmiş ve geleceğin bilişsel modellemesindeki bu farklılığın da Aymara dilinin bu özelliğinden kaynaklandığı kabul gören bir görüş. Geçmişi yaşadığımız, hatırladığımız ve gördüğümüz için Aymara dilinde geçmiş görüş alanımız olan önümüzdeymiş gibi kavramsallaştırıyor. Buna paralel şekilde, gelecek de onu göremediğimiz, bilmediğimiz için görüş alanımızın dışında olan arka ile kavramsallaştırılıyor.

Buradan sonraki metin tamamlanmamış olduğu için yalnızca planımı aktarmaya çalışacağım:

7. Bölüm: Ego Temelli Modeller: Hareket Eden Ego (Moving Ego)

Bu bölümde zamanı değil kişinin kendini hareket halinde düşündüğü Moving Ego modelini kısaca anlatacağım. Daha sonra iki modelin de Ego’yu referans aldığını hatırlatıp, bundan farklı bir modelin daha olduğunu söyleyeceğim.

8. Bölüm: Zaman Temelli Model (Time-based Model) ve Mandarin Dilinde Zaman Algısı

Zaman temelli modeli de akışa uygun bir şekilde anlatacağım. Ego temelli modelde Aymaracada olduğu gibi, bu model bağlamında da Mandarin dili ileri-geri algısında diğer dillerle farklılık gösteriyor. Kısaca bundan bahsedeceğim.

9. Bölüm: Dil ve Zaman İlişkisi

Dilbilim felsefesinde tartışılan “Dil mi düşünceyi etkiler, düşünce mi dili?” sorusu, Sapir-Whorf hipotezi ve dilbilimsel görelilik konularından yola çıkarak: Türkçe konuştuğum için mi zamanı böyle algılıyorum yoksa, böyle algıladığım için mi Türkçeyi bu şekilde konuşuyorum gibi birkaç soru sorup anlatılanların felsefi yönden de nasıl tartışıldığına da göz kırpıp (izleyicinin dikkatini videonun sonuna yaklaşırken tekrar diriltmeyi amaçlayarak) toparlayacağım.

10. Bölüm: Zaman’ı Konuşmak

En nihayetinde, kültürler ve diller arası farklılıklar olsa da bu farklılıkların da aslında aynı mekanizmanın ürünleri olduğunu ve insan zihninin zamanı algılamak için belirli temel yollar geliştirmiş olduğunu söyleyeceğim.

Bu algının evriminin, türümünüzün hayatta kalmasındaki önemine dikkat çekeceğim. Tartışmalı da olsa Piraha dilinde yalnızca şimdi’ye dair konuşulduğunun tespit edildiği tek insan dili olduğunu söyleyeceğim. Displacement’ın (Yalnızca insan dilinde olduğu gözlemlenen konuşmanın yapıldığı mekân ve zamana bağlı kalmadan konuşabilme becerisi.) insan dilinin ayırt edici özelliği olduğunu anlatarak videoyu kapatacağım.

Bir sonraki videoda görüşmek üzere, hoşça kalın!