Peresan1, bi pênasa herî kurt, veguherîna belaviyên gen û taybetmendî yên di nav gelheyê di domayiya nifşan2 de ye. Her pêpelokekî di nav vê pênasê de ji bo peresanê pêrşmerc e.[1]
• Gelhe (Popûlasyon): Di pêvajoya perisinî de, ên ku diguherin gelhe ne, ne takekes e. Anku, takekes (mînak yê/ya ku vê nivîsê dixwîne hûn an jî bi tekanî kûçikê we) qet naperisin û qet yê neperîsin. Takekes, naperisin, bi xwe ve tên/werar dibin (beşa zanistê ya ku vê vedikole, bîyolojiya pêşveçûyînî3 ye). Lê belê, gelheyên hemû takekesên wê ji heman cureyî4 pêk tên, di her nifşî de, li gorî nifşa berî xwe dê xwedî belaviyên taybetmendî yên cudatir bin. Ha ev peresan e û ji aliyê beşa zanistê ya bi navê ‘biyolojîya perisînî’ ve tê vekolandin. Guherîna gelheyan, ne ‘pêşveçûyînî’ ye.
• Belaviyên gen û taybetmendiyan : Ya di peresanê de heyî ev e ku ne pêwîst e cureyek veguhere cureyek din. Di peresanê de ya ku diguhere belaviyên gen an jî taybetmendiyên gelheyan e. Mînak, zêdebûna dîtina gen ên di derbarê bejinbildahiyê di nav gelheyê de, ger hûn ji nifşekî herin yek din, ji sedî 5’an (%5) derketibe sedî 7’an (%7), ew gelhe perisiye. Curebûn encamek neçarî ya peresanê ye, lê ji bo qalkirina peresanê curebûn ne şert e.
• Guherîna di domayiya nifşan de: Teqezî divê herî kêm 1 nifş derbas bibe da ku mirov bikare qala guherîna perisînî bike. Tu guherînên takekesekî/ê di nav temenê (nifşê) xwe de borandî ne perisînî ye. Guherînên em di hav temenê xwe de diborînin ‘werar’ e. Bîyolojîya perisînî û bîyolojîya werarî du warên bîyolojîyên cuda ne.
Çend hêmanên ev pênase vederdike û nahesibîne hene. Bal kişandina li ser van hêmana de têgihên derbarê peresînê de diyartir bike:
• Jîndarî : Pênasên peresanê yên hevdem de li ser jîndariyê her tim balek taybet nayê kişandin; lewra ger gelheyek ji takekesan ên ku taybetmendiyên diyarkirî pê re heyî hebe û ger taybetmendî yên takakesên vê gelheyê pênase dike bikare derbasî nifşa nû bibe, mirov nekare wan takakesan bi wateyek kevneşopî ‘zîndewer’5 pênas bike jî, pêkan e ku ew biperisin. Mînak, vîrûs ne zindîwer in; le belê dikarin biperisin. Mînak, takekesên di hawira kompûterê de hatîn sîmûlekirin jî, tevî ku ew ne zîndewer in, berhemên hê ji endezyariya mirovî çêdike biserketîtir bi rêya guherina perisinî çêdikin. Ji xeynî van, guhartina perisînî, di beşên zanistê ên her tim rasterast ne tekildarê jîndariyê mîna ‘perisîniya çandî’, ‘perisîniya kîmyayî’, ‘peresîna erdnasî (jeolojîk)’, ‘astroperesan’ de jî tên bikaranîn.
• Curebûn û Makroperesan: Hin caran, peresan, bi kurtasî ‘veguharîna cureyekî ber bi yek din’ tê pênase kirin. Lê ev ne pênasa peresanê ye, encama wê ye. Pêvajoya çêbûna golê, ‘bi tijîbûna ji avê û hatin girtina çalêkî’ werê pênasekirin, derbarê wê pêvajoyê de fikrekî bide jî, venabêje ka çawa ev karê ji avê tijîbûnê çêbûye. Pêvajo bi vê yekê çêtir tê pênasekirin ku dilopên ava ku ji herêma ku gol lê çêdibe bilindtir dibarin, hêdî hêdî di vê çalê de kom dibin û çalê tijî dikin. Bi heman awayî, pênasa ku me li jor ji bo peresanê kirî; anku veguherîna belaviyên gen û taybetmendî yên di nav gelheyê di domayiya nifşan de di demên dirêj û bin rewşên xweza ên cuda de berhev dibin û cureyên nû pêk tînin. Lê belê, wekî me gotî, ev encama peresanê ye, ne pênasa wê ye. Mîkroperesan (an jî peresan) ger têra xwe dem hebe dibe sedema makroperesanê. Gûzek gûzek dibe dîzek. Ji vî alî ve peresan, bi piranî di demen kurt de guherînên di genotîpê (di genan) de, di demen dirêj de jî guherînên di fenotîp (di taybetmendiyên rûçikî/fizîkî) de ye.
• Fosil û Cureyên Derbasî : Pênasa peresanê li ser genan tê kirin ; ne li ser fosîlan an jî cureyên derbasiyên navberî. Tevî ku fosîl palpiştên bêguman ên makroperesanê bidin jî, pêdiviya (hewce) me li wan tune ye ji bo çespandina/tespît kirina pêvajoya perisînî. Bi gotineka din, ger tu fosîl di destên me de tunebûna jî, em tenê ji çavdêriyên berpê xwezayê, ji daneyên genetîk û ji warê peresana matematîkî dest pê bikira, ew ê gengaz biba ku me guherîna perisînî piştrast bikira. [2]
Werger: Yusuf VARLI
Nivîskar: Çağrı Mert Bakırcı
Nivîsa resen: https://evrimagaci.org/evrim-nedir-5509
Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.
Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.
Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.
FERHENGOK
1.Peresan: Evrim
2.Nifş: Nesil
3.Kawdan: Gelişim
4.Cure: Tür
5.Zîndewer: Canlı
-
4
-
2
-
1
-
1
-
1
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- ^ B. K. Hall, et al. (2007). Strickberger's Evolution. ISBN: 9780763700669. Yayınevi: Jones and Bartlett Publishers.
- J. Cracraft, et al. (2004). Assembling The Tree Of Life. ISBN: 9780195172348. Yayınevi: Oxford University Press, USA.
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 12/12/2024 13:41:29 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/13116
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
Rett Sendromu
Yas Bir Gün Biter mi?
Vantablack Nedir? Bir Boya Nasıl "Siyahtan Bile Siyah" Olabilir?
Sinirdilbilim Nedir?
Pokémon ve Kitlesel Histeri
Neden “Sosyalizm” ?
