Dikkat Eksikliği Hiperaktivete Bozukluğuna Yeni Bir Bakış Açışı

Giriş

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), DSM-5 (1) ve ICD-10/ICD-11 (2, gibi uluslararası tanı sistemlerinde tanımlandığı üzere, çocukluk ve ergenlik döneminde en yaygın nörogelişimsel bozukluklardan biridir. DEHB, dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik semptomlarıyla karakterize edilirken, klinik tanı büyük ölçüde gözlemlenebilir davranışsal kriterlere dayanmaktadır. Ancak, son yıllardaki yoğun araştırmalara rağmen, DEHB’nin tanısını kesinleştirecek objektif biyobelirteçler henüz net olarak belirlenememiştir. Bu durum, hem tanı koyma hem de bireyselleştirilmiş tedavi planlaması açısından multidisipliner yaklaşımların önemini ortaya koymaktadır

Gelişme

Tanım ve Fenomenoloji

DEHB, DSM-5 kapsamında üç farklı sunum şeklinde (baskın dikkatsiz, baskın hiperaktif/dürtüsel ve birleşik) ele alınırken, ICD sistemleri farklı sınıflandırma kriterleri sunmaktadır. Willcutt ve ark.’nın çalışmalarında DEHB semptomlarının alt tiplerinin geçerliliği tartışılırken, Wender Utah Derecelendirme Ölçeği gibi araçlar, özellikle yetişkinlerde tanı sürecine destek sağlamaktadır. Ayrıca, DEHB’nin boyutsal yapısı; eşik altı semptomların varlığı ve bunların klinik işlevsellik üzerindeki etkileri de önemli araştırma konularındandır.

Nörobiyolojik ve Nöropsikolojik Yaklaşımlar

DEHB’nin nörobilişsel temelleri, çalışma belleği, tepki süresi, inhibisyon ve planlama gibi yürütücü işlevlerde ortaya konulan eksikliklerle incelenmiştir (111). Bunun yanı sıra, nörofizyolojik yöntemlerle (EEG, ERP) elde edilen bulgular, artmış theta aktivitesi, değişken beta güçleri ve TBR (theta/beta oranı) gibi ölçütlerin DEHB ile ilişkilendirilmesinin yanı sıra, bu bulguların tek başına tanısal yeterliliğinin sorgulanmasına yol açmıştır.

Nörogörüntüleme teknikleri ise, özellikle frontal korteks ve subkortikal yapılar üzerinde gözlemlenen olgunlaşma gecikmeleri ve beyin hacmi azalmalarıyla, DEHB’nin nöroanatomik temellerine ışık tutmaktadır.

Genetik İlişkiler

İkiz ve aile çalışmaları, DEHB’nin kalıtımsal oranının %75–%90 arasında olduğunu göstermekte; GWAS çalışmaları ise, belirli gen lokuslarının DEHB ile ilişkilendirilebildiğini ortaya koymaktadır. Bununla birlikte, poligenik yapının karmaşıklığı ve klinik heterojenlik, genetik verilerin bireysel tanıda tek başına kullanılmasını zorlaştırmaktadır.

Tedavi Yaklaşımları

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

DEHB tedavisinde multimodal stratejiler temel kabul edilmektedir. İlk olarak, psikoeğitim, davranışsal terapiler ve ebeveyn danışmanlığı gibi farmakolojik olmayan müdahaleler, DEHB semptomlarının yönetiminde önemli rol oynarken; uyarıcı ilaçlar (metilfenidat, amfetamin) temel tedavi seçenekleri olarak öne çıkmaktadır. Alternatif ilaçlar (atomoksetin, lisdeksamfetamin, guanfasin) ise, özellikle uyarıcılara yanıt vermeyen vakalarda tercih edilebilmektedir. MTA çalışması gibi uzunlamasına araştırmalar, multimodal tedavi yaklaşımlarının kısa vadeli semptom iyileştirmesinde etkili olduğunu ancak uzun dönemli sonuçların bireysel farklılıklar gösterdiğini ortaya koymuştur.

Tartışma

Tüm bu bulgular ışığında, DEHB’nin tanısal süreçleri ve tedavi yaklaşımları, bozukluğun klinik heterojenliğinden dolayı karmaşık bir yapıya sahiptir. Davranışsal kriterlere dayalı tanı yöntemlerinin yanı sıra, nöropsikolojik, nörofizyolojik ve genetik verilerin de entegre edilmesi, daha kişiselleştirilmiş ve etkili müdahalelerin geliştirilmesine olanak sağlayacaktır. Ancak, DEHB’nin alt tiplerinin ve eşlik eden bozuklukların tanımlanmasında halen belirsizlikler bulunmaktadır; bu nedenle multidisipliner yaklaşımların önemi vurgulanmalıdır.

Sonuç

DEHB, geniş yelpazedeki semptomları, eşlik eden bozuklukları ve nörobiyolojik temelleriyle oldukça karmaşık bir nörogelişimsel bozukluktur. Güncel tanı sistemleri, davranışsal kriterlere dayalı olarak tanıyı gerçekleştirmekte; ancak nöropsikolojik, nörofizyolojik, nörogörüntüleme ve genetik çalışmalar, DEHB’nin altında yatan mekanizmaların daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Bu doğrultuda, multidisipliner ve kişiselleştirilmiş tedavi yaklaşımları, bozukluğun klinik seyrini iyileştirmek açısından kritik öneme sahiptir. Gelecekte, daha kapsamlı ve entegratif değerlendirme yöntemlerinin geliştirilmesi, DEHB’nin tanı ve tedavi süreçlerini önemli ölçüde ilerletecektir.^{[1], [2], [3], [4], [5], [6], [7]}