CİLO DAĞI VE KAÇKAR DAĞI’NIN BUZUL JEOMORFOLOJİSİ AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI

GİRİŞ:

Bir Akdeniz ülkesi olan Türkiye konumu itibari ile kuvvetli iklimsel ve topoğrafık farklılıklara sahiptir. Özellikle Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu'da yükseltisi güncel daimi kar sınırının üzerine uzanan birçok dağ bulunmaktadır. (Kurter ve Sungur, 1980; Kurter, 1991).

Türkiye’de güncel buzullar ve Geç Kuvaterner buzullaşması çökellerinin bulunduğu bölgeler 3 gurup altında toplanabilir. Bunlar; Toros Dağları, Doğu Karadeniz Dağları, Volkanlar ve Anadolu'nun diğer bağımsız dağları şeklindedir.

Bu makale Türkiye’de farklı coğrafi bölgelerde yer alan ve buzul jeomorfolojisine ait şekillerin görüldüğü Cilo Dağı ve Kaçkar Dağında görülen buzul jeomorfolojisine ait şekilleri, buzul jeomorfolojisi açısından benzerlik ve farklılıkları ele alınarak hazırlanmıştır.

CİLO DAĞI:

Cilo Dağı, Türkiye’nin güneydoğusunda, Hakkâri ilinin sınırları içerisinde yer almaktadır. 4168 m yüksekliğindeki bu dağ Türkiye’nin en yüksek 2. Dağı olma özelliğine sahiptir. Zirvesi her mevsim kar ve buz örtüsü ile kaplı tektonik bir dağdır. Cilo Dağını da içine alan Güneydoğu Toroslar ülkenin güncel buzul kapasitesinin üçte ikilik kısmını barındırmaktadır.

Cilo Dağları birçok yüksek zirveye sahiptir. Erinç, (Suppa Durak Buzulu ), Uludoruk (Mia Hvara) ve İzbırak (Gelyasin) buzulları bölgenin en uzun ve dolayısıyla en geniş buzullarıdır (Sarıkaya, 2011).

Uludoruk Buzulu: Cilo Dağı'ndaki Reşko Tepe üzerindeki Uludoruk buzulu, 4 km uzunluğu ve 8 km2 lik alanı ile Türkiye'nin en büyük vadi buzuludur (Doğum, Somuncu, Çiçek, Gürgen, Tuncel, 1993). Günümüzde üç kola ayrılan buzul geçmişte tek parça halinde olduğu tespit edilmiştir (Erinç, 2015). Mia Hvara Buzulları alansal değişimi incelendiğinde çok hızlı bir şekilde kütle kaybetmiştir ve toplamda buzul alanında yaklaşık % 73 oranında kayıp meydana gelmiştir.

Erinç Buzulu: Erinç Buzulu, Türkiye'nin Ağrı Dağı'ndan sonraki en büyük buzuldur. Tamamının dağlık bir araziye sahip olmasından dolayı bünyesinde 15 buzul bulunur. 4000 metrenin üzerindeki iki zirveden biri 4116 metrelik Erinç Tepesi'dir. 3 km'yi geçen Erinç buzulu ile geçmişte tek bir buzul olduğu düşünülen ancak bugün üç koldan oluşan Mia Hvara buzuludur.

İzbırak Buzulu: Gelyaşin (İzbırak) Buzulu Reşko Tepesi’nin doğu yamacında Serpil Vadisi’nin yukarı çığırında yer alan bir vadi buzulu şeklindedir. Sahadaki en aktif buzullardan biridir. Buzulun alansal değişimini incelediğimizde sürekli bir daralma görülmektedir. Buzul 80 yıllık süreçte 1,96 km2 alandan 0,55 km2 alana gerileyerek buzul alanının yüzde 72’si yok olmuştur ( Varol, Geçen, 2017)

KAÇKAR DAĞI:

Kaçkar Dağı, Karadeniz Bölgesinin Doğu Karadeniz Bölümünde, Doğu Karadeniz Dağları silsilesinin en yüksek noktasında yer alır ve Türkiye’nin 4. büyük zirvesidir. (Bayrakdar, Özdemir, 2010). Türkiye’de Pleistosen’e ait buzul izleriyle beraber aktüel buzlaşmanın birlikte görüldüğü ender yerlerden biridir. Buzul morfolojisi yönünden oldukça zengin bir dağdır. Fauna ve flora açısından oldukça şanslı bir alandır ve birçok endemiği içinde barındırır. Kaçkar Dağları aynı zamanda birçok turizm sektörü için ideal alanı oluşturmaktadır.

Kaçkar Dağı, Doğu Karadeniz Dağlarındaki genç tektonik aktivitenin kontrolünde gelişen oldukça arızalı bir topografyaya sahiptir. Kaçkar Dağı, Pleistosen buzullaşmalarından etkilenmiş olup, özellikle yaklaşık 18.500 yıl önceki son buzul maksimumu sırasında bölgede oluşan buzul aşındırma ve biriktirme şekillerinin tür çeşitliliği ve karakteristik özellikleri bakımından çok tipiktir. (Bayrakdar, Özdemir,2010)

Kaçkar Dağı'ndaki buzul şekilleri dört büyük tekne vadi ve onlara kavuşan pek çok yan kolda toplanmıştır. Buzul vadilerinden, Hastaf ve Dübe, güneybatıdan kuzeydoğuya, Ceymakcur vadisi güneydoğudan kuzeybatıya, Kavran vadisi ise güneyden kuzeye uzanmaktadır

Hastaf Vadisi: Kaçkar Dağı'nın güney yamaçlarına ve Soğanlı Dağı'nın kuzey yamaçlarına yerleşen çeşitli boyutlarda sirklerle başlar. Sirkler içerisinde birbirinden farklı büyüklükte aktüel buzullar da yer almaktadır. Bu buzulun önünde küçük bir dil çanağı gölü de vardır. Buzulların güneydoğusunda bulunan sirkin içerisinde yer alan gölün yükseltisi 3375 m, alanı ise 750 m 2 dir. Buradaki sirkin önünde bir eşik ve çok sayıda hörgüç kaya ile farklı yönlerdeki cilalı, çizikli yüzeyler dikkati çeker. Bu şekillerin içerisinde bulunduğu kısa ve geniş buzul vadisi dik bir eşikle ana sisteme kavuşur. Hastaf vadisinin, Soğanlı Dağı'nın kuzey yamaçlarında üç büyük sirki vardır. Bu sirklerin hemen önünde genç moren sırtları ile düzensiz moren yığınları birlikte bulunmaktadır. Çok sayıda eşik ve hörgüç kayaların da bulunduğu Hastaf, karakteristik bir tekne vadidir ( Doğum, Somuncu, Çiçek, Gürgen, Tuncel, 1993).

Dübe Vadisi: Hastaf vadisine paralel olarak uzanan ve Kaçkar Dağının doğuya bakan yamaçlarındaki sirklerle başlayan, Dübe vadisinin uzunluğu yaklaşık 5 km dir. Bu vadinin kökünde, taban seviyesi 3130 m olan sirkin, kuzeye bakan yamacında küçük bir buzul vardır. Bu sirkin önünde düzenli sıralar halinde bulunan genç moren depoları oldukça geniş bir alana yayılmıştır. ( Doğum, Somuncu, Çiçek, Gürgen, Tuncel, 1993).

Ceymakcur Vadisi: Dübe vadisinin güneye bakan yamaçlarındaki, küçük bir buzul vadisinin kuzeyinden, 3250 m yükseklikteki Ceymakcur gediği aracılığı ile Kaçkar Dağı'nın üçüncü büyük buzul vadisi olan Ceymakcur vadisine geçilir. Ceymakcur sistemi iki buzul vadisinden oluşur. Bu vadilerden batıda yer alan ve daha büyük olanı, taban seviyeleri 2750–2800 m lerdeki dört sirke bağlanan küçük vadilerin birleşmesiyle meydana gelmiştir.

Kavran Vadisi: Kaçkar doruğunun kuzeybatısında yer alan vadi, güneyden kuzeye doğru uzanır. Uzunluğu yaklaşık 7,5 km, eğimi ise % 10 kadardır. Vadinin doğuya bakan yamaçlarında sirkler dikkat çeker. Kavran tekne vadisi, güneyinde yer alan 2850–2900 m lerdeki sirklerle başlar. Bu sirklerin önündeki belirgin moren seddinin gerisinde, bulunan gölün yükseltisi 2855m dir.

Kaçkar Dağı 3932 metre yükseltiye sahiptir ve toplamda 6 adet buzul barındırmaktadır. Kaçkar dağında güncel daimi kar sınırı Atilla Çiner’in 2003 verilerine göre “kuzey yüzü 3100-3200 (2300-2500), güney yüzü 3550 (2600-2700)” olarak saptanmıştır. Kaçkar Dağı’nda biriktirme aşındırma şekilleri olarak Ablasyon Morenleri, Cephe Morenleri, Yan Morenleri, Taban Morenleri ve Sirkler, Buzul Vadileri, Buzul Çizikleri Ve Cilalar, Piramidal Zirve, Aretler, Hörgüç Kayalar, Buzul Gölleri karşımıza çıkar.

CİLO DAĞI VE KAÇKAR DAĞI’NIN BUZUL MORFOLOJİSİNE AİT ŞEKİLLERİ:

AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ:

Piramidal Zirve Ve Aretler: Piramidal zirveler, bir dağın farklı yamaçlarında yer alan üç ya da daha fazla sirkin, duvarlarını geriye doğru aşındırması bağlı olarak sirklerin birbirine yaklaşması sonucu oluşan piramit şekilli tepeler ya da zirvelerdir. Aretler piramidal zirvelerin kenarlarını oluşturur ve aynı zamanda sirkleri birbirinden ayıran duvarlar durumundadırlar. Aretler dağ buzullarında sirkleri ve buzul vadilerini bir birinden ayıran testere ağzı gibi keskin kenarlı sırt veya morfolojik duvarlardır (Bayrakdar, 2020)

Sirkler: Dağ buzullarının en sık rastlanılan aşınım şekillerinden biridir. Genellikle amfiteatr, yarım daire veya elips şeklindeki çanaklardır. Sirkler, hafif eğimli bir tabanın etrafında eğim yukarı yönde dik kayalar ya da dik yamaçlarla kavisli bir şekilde çevrili, eğim aşağı yönde ise açık olan çanaklardır şeklindedir. Çeşitli büyüklükte olurlar. Buzul buzunun aşındırması sonucu oluşmuşlardır. Oluşumlarının başlangıcında kar aşındırmasının da rolü vardır (Bayrakdar,2020). Sirk Buzulu kısaca dağlardaki çukurlara yerleşmiş buzullardır ve “Buzul Yalağı” olarak da bilinmektedir.

Buzul Vadileri: Buzul vadileri (tekne vadiler), buzul hareketinin topografya tarafından sınırlandırıldığı ve böylece vadi boyunca kanalize edildiği, genellikle derin, törpülenmiş, cilalanmış dik duvarları olan, tabanlarında inişli çıkışlı basamakların bulunmasıyla kendini gösteren ve “ U” şekilli enine profile sahip olan vadilerdir. (Bayrakdar, 2020)

Agora Bilim Pazarı

Mektup: Yazışmanın Hayli İlginç Tarihi (Simon Garfield)

“Lütfen güvercinlerimi unutmayın.”

MS 3. yüzyılda yatılı okulda okuyan bir gencin babasına gönderdiği mektubun son satırı.

Dünya bir zamanlar mektup iletişimiyle dönüyordu. Akşam yemeğe ne zaman geliyoruz, muhteşem günümüz nasıl geçti, aşkımızdan nasıl havalara uçtuk, nasıl kahrolduk, her şey o mektuplardaydı. MEKTUP, posta yoluyla yaptığımız uzun ve benzersiz yolculuğun hikâyesi.

 Yolculuk boyunca hem Cicero, Jane Austen, Virginia Woolf, Jack Kerouac, Anaïs Nin, Napolyon Bonaparte, David Foster Wallace gibi bilindik simaların hem de MS 3. yüzyılda yaşamış yatılı öğrenci gibi, yazdıklarının bu kitabın parçası olabileceğini hayal bile edemeyecek sıradan insanların kaleminden çıkmış muhteşem mektupların zarfını açıyor. Bir zamanlar çoksatanlar listelerine giren mektup yazımı üstüne rehber kitapların (Lewis Carroll bile bu furyaya katılmıştı) izini sürüyor, Oscar Wilde’ın mektup yollamak için seçtiği tuhaf yöntemi, görünmez mürekkebin kullanım sırlarını, sahipsiz mektupları hayata döndürmek için kurulmuş ”Ölü Mektup Ofisi”nin dramatik öyküsünü paylaşıyor, hangi durumlarda düğün hediyesi olarak balık gönderilebileceğini öğretiyor, öldüğümüzde e-posta kutumuza ne olduğunu sorguluyor. Savaş dönemindeki bir yazışmanın büyüleyici hikâyesini gün yüzüne çıkartarak, basit bir mektubun hayatın gidişatını nasıl değiştirebileceğini gözler önüne seriyor.

Büyük ilgi gören “TAM BENİM TİPİM”in yazarından

“Büyüleyici anekdotlarla dolu… Mektuba karşı bulaşıcı bir heves yaratıyor.” New York Times

Devamını Göster

₺220.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Buzul Çizik Ve Cilaları: Çizik ve cilalı yüzeylere genellikle enkaz yükü taşıyan sıcaklı tabanlı buzullar varlığı sebebiyet verir. Cilalanmış yüzeylerin oluşumuna buzul içindeki ince taneli malzemeler sebep olur. Buzul çizikleri özellikle ince ince unsurlu kayalar üzerinde çok belirgin olarak meydana gelir. Buna karşılık iri ve gevşek unsurlu kayalarda iyi gelişemezler. Çizilme çok ilerlediği ve sonunda bütün yüzeyi kapladığında, kaya genel olarak cilalanır ( Bayrakdar,2020).

Hörgüç Kayalar: Buzulların buzul yatağı içinde anakaya çıkıntılarının ilerleme istikameti doğrultusunda törpüleme yapması ile oluşan asimetrik ve yüzey deformasyonları farklı olduğu küçük ve münferit engebeliklilerdir. Değişik şekil ve boyutta olabilirler (Bayrakdar, 2020). Koyun sırtlarına veya deve hörgüçlerine benzeyen yerli kayadan oluşan tepelerdir.

Buzul Gölleri: Yatak içi çukur ve göller, buzul vadisinde anakaya üzerinde farklı aşınıma bağlı olarak buzul aşındırmasının ürünü olan çukur alanların suyla dolmasıyla oluşurlar. Zamanla su içeren bu göller erozyonla taşınan malzemelerle dolabilir. (Bayrakdar, 2020).

Zirve Buzulu: Tıpkı bir külaha konulan dondurmanın, külahının üst kısımlarını kaplamasını düşünebiliriz. Zirve buzulları da adından anlaşılacağı üzere kalıcı kar sınırının üstlerinde dağların zirvelerini kaplayan bir külaha benzer.

BİRİKİM ŞEKİLLERİ:

Yan Morenler: Glasiyelerin kenarında sırtlar halinde uzanan döküntüden oluşurlar. Bir kısmının kökenini, yamaçlardan dökülen veya çığlarla sürüklenen döküntü meydana getirir. Bir kısmı, glasyenin yatağından kopardığı ve sürüklediği parçalardan oluşur. (Erinç, 2015).

Taban Morenleri: Gerek vadi buzulları gerekse örtü buzullarında yaygın olarak görülen morenlerdir. Buzulun büyüklüğüne, anakayanın özelliğine bağlı olarak değişirler. İçlerinde yer yer kaya ve blok büyüklüğündeki malzemeye de rastlanır.

Ablasyon Morenleri: Dağ buzullarında en belirgin şekilde görülen moren deposu türüdür. Buzulların erimesi ile birlikte buzul yükünün taban morenleri üzerine birikmesi ile meydana gelir. Düşey kesiti incelendiğinde ağırlıklı olarak ince taneli malzemelerden oluşan taban yükü üzerine, daha çok kenarlı köşeli olan buzul içi ve yüzey yükünün düzensiz olarak geldiği bir strüktür gözlemlenir.

Cephe Morenleri: Buzulun sona erdiği dil kısmında yer alan morenlerdir Buzulların önünde genellikle yay şeklinde setler oluştururlar. Cephe morenleri alttan taban morenleri kenarlardan ise yan morenleri ile birleşirler. Bunlar tek sıra halinde bulunabilecekleri gibi birden fazla sıralar halinde de görülebilirler. Cephe morenlerinin yükseltileri farklıdır ve aynı zamanda değişik boyuttaki malzemeden oluşabilirler.

CİLO DAĞI VE KAÇKAR DAĞI’NIN BUZUL JEOMORFOLOJİSİ AÇISINDAN BENZERLİK VE FARKLILIKLARI:

1. Her iki dağ da güncel buzullara sahiptir.
2. Her iki dağda da buzul aşındırma şekillerinden sirk buzuluna rastlanmıştır.
3. İki dağda da buzul aşındırma şekillerinden buzul çizik ve cilalarına rastlanmıştır.
4. Her iki dağda da buzul birikim şekillerinden yan ve cephe morenleri vardır.
5. Cilo Dağı’nda buzul birikim şekillerinden sadece yan ve cephe morenleri varken Kaçkar Dağı’nda bu morenlere ek olarak Ablasyon Morenleri, Taban Ve Tümseksi Morenler, Hörgüç Kayalar ve Buzul Göllerine de rastlanır.
6. Cilo Dağı’nda yağışlar Kaçkar Dağı’nda olduğu kadar bol değildir. Buna rağmen Türkiye’nin en kuvvetli aktüel glasiyasyon sahası burada görülür.
7. Cilo Dağı’nda sahanın çok derin şekilde yarılmış olması, yağışların büyük kısmının kar şeklinde yağması sonucunda ablasyon etkisi azdır. Kaçkar Dağı’nda ise güneyde ablasyon çok kuvvetlidir kuzeyde ise ablasyon kuvveti nispeten daha azdır.
8. Dağların Kuzey yamaçlarındaki morfolojik özellikler ile Güney yamaçlarındaki morfolojik özellikler birbirine göre farklılık göstermektedir. Yükselti, eğim, bakı ve iklim özelliklerine bağlı olarak her iki dağda da kuzeyde buzul morfolojisi daha güçlü ve fazladır.
9. Cilo Dağı’nda güncel daimi kar sınırı 3400-3600 m, Son Buzul Çağı daimi kar sınırı ise 2800 m civarında iken Kaçkar Dağı’ da güncel daimi kar sınırı güney yamaçlarında 3550 m, kuzeye bakan yamaçlarda 3100-3200 m, Son Buzul Çağı daimi kar sının ise 2600 m civarındadır.
10. Bütün bunlara ek olarak tüm dünyayı ilgilendiren ve temelinde insan etkisinden söz edebileceğimiz küresel ısınma krizi gerek ödev konumuzdaki buzul dağlarını gerekse dünya genelindeki kar ve buzulların erimesine, daimi kar sınırının küçülmesine hatta buzulların yok olmasına neden olmaktadır. Her iki dağ bilinçsiz doğal alan kullanımı yüzünden tehlike altındadır.