Bazı Zengin İnsanlar, Milyonlarca Dolara Sahip Olmalarına Rağmen Neden Hırsızlık Yapıyorlar?

Amerika'nın K-mart isimli süpermarket zincirlerinin bir şubesine, bir gün 2 ürün iade edildi. İade edilen ürünlerden biri 154 dolarlık, diğeri 55 dolarlık iki kahve makinasıydı. Buraya kadar sorun yok. Sorun, iade edilen kutulardan çıkan şeylerdi: Kutulardan birine söndürülmüş bir basketbol topu koyulmuştu, diğerineyse halihazırda fazlasıyla kullanılmış bir kahve makinası... Anlayacağınız, birileri hırsızlık peşindeydi: Kutulardaki gerçek ürünleri aldılar, para iadesini de alacaklar, böylece bedavaya 2 kahve makinası almış olacaklar; bu, sıradan bir hırsızlık yöntemi... 2018 yılında Appriss Retail tarafından yapılan bir çalışmaya göre bu şekilde yapılan "iade sahtekârlığı"nın mâliyeti 18.4 milyar dolar değerindedir.^[1]

Konumuzla ilgili olan, daha şaşırtıcı şeyse şu: Süpermarket yöneticileri bunu polise bildirdiler ve polis de suçluyu yakaladı: Suçlu, 3. Andrew Francis Lippi isimli bir şahıstı. Lippi, bir süperzengindi. Bu hırsızlığı yapmadan 1 hafta önce Florida Keys adalarında 8 milyon dolara bir ada satın almıştı.^[2]

Böylesi zengin bir kişinin bir kahve makinası çalmaya ihtiyacı olmayabileceğini düşünebilirsiniz. Varsayımınız belki doğru; ancak bu olay, sandığınızdan çok daha sık yaşanıyor. Bu yazıda, bunun nedenlerini inceleyeceğiz.

Zenginlerde Hırsızlık Daha Yaygın!

Oteller, hırsızlığın en çok olduğu yerlerden biridir. Alman otel zinciri Wellness Heaven'ın 634 adet 4 yıldızlı, 523 adet 5 yıldızlı otelde çalışan 1157 otel yöneticisini dâhil ederek yaptığı bir araştırmada, sadece 2 aylık bir zaman diliminde otellerinden saç kurutma makinalarından yataklara, tablolardan biblolara kadar çok sayıda eşyanın çalındığı görüldü. Çalışmaya katılan otellerden 49 tanesinde (ki bunlar 4 ve 5 yıldızlı otellerdi) yatakların çalındığı raporlandı.^[3] Evet, konuklar, gittikleri otellerdeki yatakları çalıyorlardı! Zincir otellerin CEO'su Tassilo Keilmann'ın söylediğine göre, güvenlik kameralarına da yakalanan bir vakada, hırsızlar bildiğiniz otel yatağını camdan aşağı fırlatmışlar, yatak yerde sekmiş ve sonrasında hırsızlar yatağı bir arabaya yükleyip kaçırmışlar.^[4]

Wellness Heaven

Ama otelin yaptığı bu çalışmada asıl ilgi çekici (ve konumuzla ilgili) sonuç şuydu: 5 yıldızlı otellerde kalan konuklar arasındaki hırsızlık vakaları, 4 yıldızlı otellerin konuklarından daha fazlaydı!^[4] Zengin konuklar, otellerden gran piyano, duvar resimleri ve televizyon gibi eşyaları bile çalmaktan geri durmuyorlardı.^[5]

Bu noktada durup, "E tabii onlar çalınacak, o odalarda daha kaliteli ürünler var. Diğer otellerden ne çalacaklar, havlu mu?" diyebilirsiniz. Ancak işin diğer yüzünü de düşünmelisiniz: O üst seviye otellerden çalan konuklar, daha zengin insanlardır. Burada lüks bir otelde şans eseri bir oda tutabilmiş kişilerden söz etmiyoruz. Yakalanan hırsızların bir kısmının milyonlarca dolar parası var! Yani ortada gerçek bir sorun var gibi gözükmektedir: Örneğin 2008 yılında yapılan ve American Journal of Psychology dergisinde yayınlanan bir çalışmaya göre, yıllık geliri 70.000 dolar olan kişiler arasında hırsızlık oranları, yıllık geliri 20.000 dolar olanlardan %30 daha fazladır.^[6]

Bu absürt durum, psikologları epey meşgul etmiş ve halen etmekte olan bir konudur - ve henüz yanıt, kesin olarak verilebilmiş değildir. Ama bugüne kadar bu konuda farklı teoriler geliştirilmiştir.

Sosyal Nedenler: Zenginlerde "Kontrol Kaybı" Hissi

Bir görüşe göre bu tür hırsızlığın, tahmin edebileceğiniz gibi, bireysel ihtiyaç veya arzuyla hiçbir ilgisi yoktur. Bu nedenle psikologlar bu davranışa "mantığı olmayan hırsızlık" (İng: "nonsensical shoplifting") adını vermektedir.

Aslen zengin olan kişilerin bu davranışa sürüklenmesinin ana nedeninin, hayatlarında kontrolü yitirmiş olmaları olduğu düşünülmektedir; yani bu görüşü savunanlar, hırsızlığı tetikleyen çevresel faktörlere daha fazla ağırlık vermektedirler. Yakın geçmişte yaşanan bir boşanma, iflas veya aileden birinin ölümü, bu aşırı zengin ve aşırı güçlü kişilerin hayatları üzerinde bir kontrolü olmadığını düşünmelerine neden olabilmektedir. Bunun peşinden depresyon, travma ve stres faktörleri gelmektedir. Bu kişiler de hırsızlık yaparak, bir şeyler üzerinde hâlen güçleri olduğunu kendilerine hatırlatmak istemektedirler. Bu, onların kendi kendilerini tedavi etmeleri çabasının bir yansıması, onlar için bir tür ilaç olarak görülebilir.

Stranger Things'in meşhur aktristi Winona Ryder veya Lindsay Lohan veya Megan Fox gibi ünlüler, bu yüzden hırsızlık yaparken yakalanmış isimlerdir.^[7] Örneğin Winona Ryder, Beverly Hills'deki Saks Fifth Avenue isimli lüks bir firmadan 5500 dolar değerinde giysi çaldıktan sonra yakalanmıştır.^{[8], [9], [10]} Onu satın alacak kadar zengin değil miydi? Elbette zengindi! Ama Ryder, aynı zamanda o sırada depresyondaydı.^{[11], [12]} Ayrıca Kaliforniya'daki zenginlere narkotik ilaçlar reçete ettiği gerekçesiyle sonradan tıbbi lisansı iptal edilen bir doktorun yazdığı ağır ilaçların etkisi altındaydı.^[13] Bu elbette suçunu hafifletmiyor; ama bu kişilerin zihinlerini biraz daha iyi anlamamızı sağlayan bir örnek.

Ünlülere Verilen Cezaların Hafifliği

Ne yazık ki ünlüler, bu tür suçları fakir ve ünsüz kişilere göre çok daha kolay ve hafif atlatabilmektedirler.^{[14], [15], [16]} Bunun tek sebebi isimlerinin bilinmesi ve bağlantıları değildir (elbette bu, fazlasıyla işe yaramaktadır); aynı zamanda maddi güçleri sayesinde daha başarılı avukatları tutabilmekte ve kendilerini kriminal sistem içerisinde daha iyi savunabilmektedirler.

Bu yazımızın konusu, doğrudan adalet eşitsizliği olmadığı için burada tüm detaylarına giremeyeceğiz; ama bir örnek olarak, zenginlerin kendi çocuklarını Amerika'daki prestijli üniversitelere sokmak için yaptıkları sınav sahtekarlıkını anlatan Operation Varsity Blues belgeselini Netflix'te izlemenizi önerebiliriz.^{[17], [18]} Sırf paraları nedeniyle sayısız çocuğun hakkını gasp etmelerine rağmen, yakalandıktan sonra aldıkları "cezalar" kabul edilemeyecek kadar hafif.^{[19], [20], [21], [22]} Dahası, suçlulardan bir tanesi ABD Eski Başkanı Donald J. Trump tarafından, ofisteki sonun gününde çıkardığı başkan affı ile kurtarıldı.^{[23], [24]}

Hırsızlık, Bir Adrenalin Coşkusu!

Bazı psikologlara göreyse zenginlerin hırsızlığı, çevreyle ilgili değildir; bireysel özelliklerle ilgilidir. Meydan okumayla ilgilidir: Eğer çalabiliyorsan, neden satın alasın ki? Hırsızlığın getirdiği bir heyecan, bir adrenalin vardır. Squid Games gibi dizilerde de gösterildiği gibi birçok durumda zenginler, ürünün kendisini değil ama, yeni adrenalin kaynaklarını arzulmaktadırlar. Hırsızlık gibi faaliyetler, onların bu ihtiyacını gidermektedir. Bu durumda hırsızlık, önlemesi güç bir dürtüye, bir bağımlılığa, yani kleptomaniye dönüşebilmektedir.^[25]

İlginç bir şekilde bu, birçok bağımlılıkta olduğu gibi yıkıcı bir etkiyle de gelmektedir:^[26] Zengin kişiler bir şeyi çaldıktan sonra genelde hemen yoğun bir pişmanlık duymaktadırlar ve hatta intiharı düşünenler bile olmaktadır.^[27]

Ama bu, hemen onlara acımanıza neden olmasın: Çünkü giderek artan sayıda veri, gelir düzeyi arttıkça etik algısının gerçekten de zayıfladığını göstermektedir. Örneğin Irvine'daki Kaliforniya Üniversitesi'nden Paul Piff'in, zenginler ve fakirlerin etik algısına yönelik oldukça zarif çalışmaları mevcuttur. Aşağıda, konuyla ilgili bir TED konuşmasını izleyebilirsiniz:

Görünen o ki zenginler, sistemi aldatmaya ve çalmaya daha meyillidirler. Örneğin Piff ve ekibi tarafından yapılan bir çalışmada:^[28]

• Daha lüks arabaların sürücülerinin yayalara yol verme yasalarına çok daha az uyduğu;
• Koridorun sonundaki bir diğer odada sürdürülen bir çalışma için çocuklara ayrıldığı söylenen bir şeker kabıyla yalnız bırakılan zenginlerin kaptan şeker alma oranlarının, ortalama gelirli birinden 2 kat çok şeker aldığı;
• Kendilerine 10 dolar verilen kişilere, bu parayı ister kendilerine saklayabilecekleri, ister rastgele ve tanımadıkları bir kişiyle paylaşabilecekleri söylendiğinde, kişinin geliri arttıkça, paylaşma oranları azaldığı (yani daha fakirlerin, kısıtlı olan kaynakları bile tanımadıkları kişilerle paylaşmaya çok daha meyilli oldukları) gösterilmiştir.

Zenginler hem vergi sistemini aldatma konusunda, hem de romantik partnerlerini aldatma konusunda çok daha yüksek oranlara sahiptirler.^[29] Çünkü bir kişinin parası ve gücü arttıkça, kendi çıkarlarını önceleyecek biçimde bencilleşmektedirler. Bu, zenginlerin sonradan edindiği bir karakteristik olmak zorunda da değildir; belki (hepsinin değil ama önemli bir bölümünün) zengin olabilmelerinin nedenlerinden biri de, sistemi aldatmakta ve çalmakta daha başarılı olmalarıdır?

Ne yazık ki bu kişiler, bunca ahlaksız davranışa rağmen, bu davranışlarını "ahlaksızlık" olarak değerlendirmemektedirler. Onlara göre yaptıkları kötülükler, içinde bulundukları durumun kaçınılmaz bir sonucudur; bir diğer deyişle, ahlaksızlıklarını rasyonalize edecek yollar uydurmaya meyillidirler. Don't Look Up ile ilgili yazımızda anlattığımız bilişsel kopukluk, burada da karşımıza çıkmaktadır.

Zenginler, Korkusuzlar!

Elbette zenginleri hırsızlığa meyilli hale getiren bir diğer faktör, korkusuzluktur. Türkiye'de belirgin bir ahlaksızlık problemi olan çakarlı araç vakalarını bilirsiniz. Bu tür kişilerin sistemden, toplumdan veya hukuktan korkusu olmadığı için, kuralları çiğnemek ve çalmak gibi kötü davranışlardan da geri durmuyorlar. Çünkü ne olacak ki? Herkesin bir fiyatı vardır. "Doğru kişilere doğru fiyatı biçersen, seni kimse durduramaz."

Bu, sadece Türkiye'de değil, her yerde böyledir. Amerika'dan bir örnek verelim: Silikon Vadisi'nde 10 milyon dolarlık bir konakta yaşayan bir kadın, bir sabah saat 4'te bir benzinlikten diş macunu çalarken yakalandı. Kadın zaten şartlı salıverilmişti, dolayısıyla suçu tekrar ettiği için hapse gidecekti. Gelen polislere söylediği şuydu: "Hadi, çıkarın silahlarınızı da vurun beni, ne yapabilirsiniz ki!" Sistemden korkan birinin bunu demesi mümkün mü?

Kaldı ki zenginler, kuralları anlamıyor da değiller; tam tersine, çok iyi anlıyorlar ve bu sayede onları daha rahat bükebiliyorlar. Örneğin önceden New York Polis Departmanı'nda da çalışmış olan Eva Pena, 2018 yılında Macy's isimli bir giyim dükkanından 359 dolarlık giysi çalarken yakalandı. O dönemki yıllık geliri 108.000 dolardı. Mahkemeye Mercedes'iyle gülücükler saçarak geldi ve güvenlik kameraları çaldığı giysilerin etiketlerini kopardığını göstermesine rağmen, mahkemede suçlu olmadığını savundu.^[30]

Anlayacağınız, bu "dokunulmazlık" fikri onlara cesaret vermektedir. Bunu, en başta anlattığımız lüks otellerde de görmekteyiz: Daha yüksek yıldızlı otellerin sahipleri, zenginleri polise şikayet ederek ünlerini kirletmek istememektedirler; çünkü bu, otel için daha da zararlı olabilecek bir karalama savaşını başlatabilecektir. Çalınan ürünün yenisini almak daha kolay ve zahmetsizdir. İşte bu nedenle özgür ve eşit bir adalet her ülkenin belkemiği olmalıdır. 

Sonuç

Son olarak şunu söylemekte fayda var: Elbette bu davranışları sadece zenginler sergilemez. Bu yazıda amacımız, "Tüm hırsızlar zengindir." veya "Her zengin hırsızdır." gibi bir aceleci genelleme yapmak değildir. Hatta yapılan çalışmalar, beyaz yaka suçlarda değil tabii ama, süpermarket gibi yerlerden yapılan hırsızlıklar konusunda evrensel bir profilleme yapılamayacağını göstermektedir: cinsiyet ve yaş gibi sosyo-demografik veriler, hırsızların niteliklerini öngörmekte kullanılamamaktadır.

Ancak şu da bir gerçektir: Dünya genelinde müthiş bir varlık eşitsizliği mevcuttur ve en zenginler ile en fakirler arasındaki fark hızlanarak açılmakta, orta sınıf giderek fakirleşmekte ve erimektedir. Çok az sayıda insan absürt derecede zengin olup, toplumun geri kalan neredeyse tamamı fakirleştikçe, bu zengin sınıf kendi gerçekliklerine giderek daha çok gömüleceklerdir. Bu kişilerin demokrasiyi etkileme gücü düşünüldüğünde, bu yazı boyunca gördüğümüz veriler ışığında, bunların geri kalanların çıkarlarını umursamadıklarını ve asla da umursamayacaklarını neredeyse kesin olarak söylemek mümkündür.

TED konuşmasında Paul Piff, zenginlerin hayır işlerine ayırdığı paraların artmasının sorunu çözebileceğine inanıyor; tabii bunun epey optimistik bir düşünce olduğunu görmek zor değildir. Haklı bile olsa, ne olursa olsun, giderek derinleşen varlık eşitsizliği toplumumuzdaki en derin pandemidir ve önlem alınmazsa önümüzdeki birkaç on yılda çok büyük, çok korkutucu sorunlar yaşamamız işten bile değildir. Umarız yanılırız.